Систематски против системот (прв дел)
Во развиените земји секојдневието на луѓето функционира во рамките на еден комплексен систем што ги регулира и најситните детали од животот на поединецот и заедницата. Има систем и за најбанални работи (на пример, кому да му се жалиш ако не ти цути јасминот за кој си платил 34,99 долара), а камоли пак за покомплицираните (на пример, како од син на африкански емигрант се станува американски претседател). Луѓето од развиениот свет генерално си го почитуваат системот во кој живеат: за нив не е толку страшно доколку некој се дрогира (на крајот на краиштата, тоа си е негова приватна работа), ама со големи антипатии гледаат кон оние што затаиле данок (бидејќи од тој данок се финансира училиштето во кое учи нивното дете).
Од друга страна, нашите луѓе (а под „наши“ мислам на сите оние чии предци живееле во рамките на Отоманската Империја или, пак, по нејзините рабови) имаат закоравена недоверба и антипатија кон самата помисла на некаковси систем. За нашите луѓе системот е машинерија што не ја гледаш, но таа упорно те гледа тебе и систематски те експлоатира - со векови! Таквата машинерија нашите луѓе ја викаат „држава“, дефинирајќи ги со тој крајно симплифициран термин сите можни институции и механизми што тие ги доживуваат како репресивни, те оттаму не заслужуваат ништо друго освен да смислиш начин како да ги заебеш (дедо ми Цветко викаше: „На човек пари да не борчиш, ама на државата - обавезно!“).
Кога своето општество нашите луѓе го замислуваат како татковина - го обожаваат до заслепеност! Но кога истото општество ќе им го претставиш како државен апарат - реагираат небаре си им опцул мајка. Затоа нашите луѓе сечат вени по „мајка Македонија“, а се крајно скептични кон Република Македонија.
Наспроти „државата“, во нивните глави постои и нешто што се вика „народ“. Народ - тоа сме си сите ние, а држава - тоа се некојси тие. Сѐ што не е народ е држава, а сѐ што не е држава е народ. Ако пак не е ни народ ни држава - тогаш гарант е странски шпион, нема што друго да биде!
Оттаму секојдневието во тие „наши“ предели функционира вака: државата служи за да го молзе народот, а народот смислува финти како да ја заебе државата. Тоа што државата му припаѓа на истиот тој народ, што со неа управуваат народни претставници и што народните синови и ќерки мечтаат да добијат работа токму во државните институции (бидејќи „приватно може и да пропадне, ама државно си е, бе брат, државно!“), тоа за нашиот човек нема никакво значење: нему државата му е душман, па макар и тој самиот да е на државна функција.
За да можат што поуспешно да му се спротивстават на државниот систем, нашите луѓе си прават свој паралелен систем: таквиот систем е базиран на племенски односи во кои припадниците на племето си се држат едни со други, истовремено гаејќи недоверба кон остатокот од светот. Племенскиот парасистем и државниот систем се во перманентен и прикриен судир, во кој државата на племето му смислува закони, а племето возвраќа така што ги прекршува законите, требало-не требало, секогаш кога за тоа ќе се укаже шанса (кај нас само будала чека зелено светло на семафор - паметните и вештите прерипуваат жардиниери на Партизанска). Онаму каде што племето мора да ѝ се повинува на државата, постои тројански коњ што се вика „свој човек“. Имено, секое племе што држи до себе има „свој човек“ во секоја можна институција: пошта, банка, болница итн. Само наивните и неснаодливите гревчиња криват кичма на шалтер - сите други имаат некојси комшија Перо, чијшто баџанак Миле има некој свој „таму“ за да му „заврши работа“ за „онаа работа“.
Во таквиот немилосрден свет на вечна борба нормално е она што е ненормално, но не е нормално она што е нормално. На пример, кога одиш во државна болница нормално е да си носиш свои гази - бидејќи не е нормално да ѝ веруваш на болницата што гледа да ти ги ували нејзините нестерилни резерви. Дури и да решиш да одиш во приватна болница, не е нормално да одиш „на поверење“ за свои пари, туку е нормално прво да си најдеш „свој човек“ што ќе те препорача кај „негов лекар“, кој потоа „ќе припази малку на тебе“ (ко нему да не му е работа токму тоа: да припази на тебе!). По излегувањето од болница следува племенски ритуал во кој сите припадници на племето те советуваат како да се лекуваш - бидејќи е нормално бабите и вујните во медицина да се разбираат многу повеќе од оние на кои медицината им е професија. А доколку во тој период се случат некои аномалии или тешкотии, луѓето не се обраќаат до некоја дежурна служба (што би било нормално), туку во ниедно време ѕвонат кај некој свој познаник, лекар по професија, со молба да им го прегледа детето по телефон (што ниту е нормално ниту е пристојно, ама се смета за најпаметно!).
Или пак ова: нормално е за услугата или производите што ги плаќаме да добиеме фискална сметка. Арно ама, некако повеќе ни се прави ќеф да не ја добиеме, односно да си намигнеме со тој зад тезгата. Зошто? Затоа што сметката претставува некаков ред, а кај што има ред - има и систем. Ете затоа некако подраг ни е продавачот марифетчија, претставник на народот, сирот човек што едвај врзува крај со крај, модерен Робин Худ, кој краде од богатите и им дава на муштериите… Во нашата свест тој не краде од нашата држава, бидејќи наша држава нема - таа е постојано нечија туѓа!
(продолжува)
Авторот е режисер и сценарист
Автор: Дарко Митревски
--- надополнето: 13 април 2013 во 22:07 ---
Систематски против системот (втор дел)
Необјасниво е како Македонците, кои на домашен терен се цареви на анархијата и светски шампиони во непослушноста, доколку се иселат во некоја развиена и средена земја, веднаш стануваат кротки како мачиња. Ќе ги видиш дома: плукаат на улица, паркираат среде тревници, фрлаат ѓубре низ балкон, забошотуваат на работа, ја користат секоја можност да му ја најдат дупката на ѓаволот или, пак, да го најдат ѓаволот лично… Но штом ќе се преселат во некоја држава од типот на Канада, Австралија, Америка, Германија, Шведска или Швајцарија, одеднаш стануваат највредните работници во својата компанија, најфините соседи во својата улица, најучтивите муштерии во локалниот супермаркет, најдисциплинираните возачи на регионалниот автопат… Што би рекол еден мој познаник: арам да им е, ја брукаат Македонија!
Но без гајле, нема честа на Македонија во странство да биде загрозена од вакви навидум предавнички дејанија и поведенија. Па, не се нашите луѓе некаквиси квислинзи, кои за троа стандард и обезбедена егзистенција би му ја продале душата на системот, т.е. нагло би станале дисциплинирани, исполнителни и цивилизирани - и со тоа би плукнале врз себе и своите славни предци. Тамам работа! Станува збор за нешто друго: под маската на лојалноста кон новата татковина, Македонецот џејмсбондовски се инволвира во системот и станува негова петта колона, таен агент што чека погоден миг за да биде активиран и да ги покаже сите свои способности и (не)квалитети. Ма не можеш ти него да го прелажеш со новиот свет! Ја наѕира тој, низ сета негова раскош, привременоста на таа Вавилонска кула. А тоа што е привремено - не е сериозно. А штом нешто не е сериозно - нема потреба да му бидеш лојален. Не дека ќе го надживееш, ама нема ни неговата свеќа да гори до сабајле!
Некој од страна би се насмеал на ваквото резонирање, но Македонецот има дебели контрааргументи. Па, Европската Унија е малтене некни формирана, а ниту САД ниту Нов Зеланд не се баш од античко време! А ако некоја државна творба не е доволно стара (а под „стара“ кај нас се признава само Кина, не заради друго - туку затоа што никој во Македонија поим нема кога е создадена), зошто па ти да бидеш должен на таквата држава да ѝ веруваш? Оти ти ветуваат дека ќе биде вечна? Е, како да не! Па, и за комунизмот така ни ветија - па нѐ затекна кога се распадна! И Турците седеа пет века - па си заминаа за пет минути (и со тоа длабоко нѐ разочараа, бидејќи се испостави дека бадијала сме им го имале стравот цело време)! И Римското Царство траеше… добро, не знаеме баш колку траеше, ама битно повеќе не трае! И оти сега на такви творби, чија издржливост е нешто поголема од рокот на траење на еден тетрапак, ние да им симнуваме капа?
Океј, можеме да симнеме капа онака формално, колку да ни дадат жителство или, пак, социјално осигурување, можеме и насмевка да сложиме на нашата традиционално намуртена фаца, можеме ние тој нивен коњ да го врзуваме каде што газдата ќе каже - ама нема долго да потраат ниту коњот ниту газдата. Можеби не утре, можеби не задутре - ама за едно сто, двесте или илјада години сиот тој свет ќе се распадне ко кула од карти, а ние ќе се келебечиме среќни што сме биле во право.
Мистерија е од каде и од кога датира ваквата семакедонска одвратност кон секој можен систем на овој бел свет. Можеби тоа настанало во оние времиња кога претставници на системот биле разни аги, бегови, валии и кадии, додека нам во тој нивен систем со Устав и закони ни била доделена улогата на пасивна раја од магарешката клупа. И можеби не е ни чудо што во тој систем нашите херои не биле нашите мудри глави (да беше поинаку, делата на Цепенков ќе се продавале како бестселери, а Григор Прличев ќе живеел од тантиеми), туку напротив - нашите херои биле разни ајдути, арамии и слични одметници, кои мангупски умееле да го заебат системот, т.е. со тоа заслужиле ние подоцна да ги славиме како „први форми на антифеудален отпор“ во нашите образовни институции.
Да не ме сфатите погрешно, ама чија мајка во пусто турско син загубила, во независно македонско ќе си го најде во учебник по историја за седмо одделение. Рака на срце, овие марифетчии едно време се здружиле со комитите во организирана изградба на наш сопствен државотворен систем - ама кога се видело дека комитите се несериозни, а нивната Крушевска република не може да потрае повеќе од десет дена, веројатно си рекле: „А бе брат, не нѐ бива нас за држава“. И ете, поучени од овие историски лекции, нам и ден-денес главни херои ни се локалните арамии и транзициските ајдуци, а сопствената држава си ја доживуваме како кривата кула од Пиза: си ја сликаме за убав спомен, ама не стоиме под и зад неа бидејќи може да се урне секоја секунда!
И се разбира, кога ќе отидеме во странство, сиот тој свет на странци и странцизми го гледаме низ призмата на нашата филозофија, која вели, сѐ тече, сѐ се менува - и нема нешто што не може да се заебе! А оти разумен човек да потура кичма за нешто што утре-задутре може да му се свали врз кичмата? Такво нешто не треба да се поддржи, такво нешто треба да се злоупотреби - до максимум!
И немојте ве молам да се кљафтите на овие мои тези - бидејќи во наредната колумна ќе ви пружам конкретни докази.
(продолжува)
Авторот е режисер и сценарист
Автор: Дарко Митревски
--- надополнето: 13 април 2013 во 22:08 ---
Систематски против системот (трет дел)
Во нашите краишта постојано кружат приказни за некои „наши луѓе“ што таму некаде среде белиот свет испаднале поумни, поитри и покурнази од системот во кој отишле да живеат. Ретко кога ќе чуете успешна приказна за некој што заминал во странство, темелно се образовал, нашол некаква работа, работел вредно, па нашол троа подобра работа, па исто така се трудел, па нашол трета работа… за на крајот, по долги години, да стане успешен граѓанин на новото општество во кое решил да се приспособи (странците би рекле: да се асимилира, а ние би рекле: да се одроди!). Всушност, таквите приказни на нашиот дух му се исклучително антипатични - тоа нам ни изгледа како да славиме некои тешки квислинзи и јаничари! Би можеле ние и да ги прифатиме тие луѓе, но само доколку станале цареви на новиот свет. Со други зборови, можеби и би го славеле Мајк Зафировски да беше претседател на „Моторола“, ама како потпретседател нема шанса да заслужи углед во нашите очи!
Нема теорија ниту да слушнете афирмативни приказни за некој трудољубив Македонец што во некоја туѓа земја почнал од нула, без да има диплома, без да знае јазик, без да биде етаблиран во новото општество - но вредно работел за минималец и создал нешто за себе и за своето семејство. Не поминува таа сказна кај нас, бидејќи дури и во очите на неговите најблиски од стариот крај таквиот е слуга, кмет, роб над робовите… Што мисли тој, да скапе до деветто колено за Доналд Трамп да може да си купи уште една зграда на Менхетн? За таква ли перспектива ја напушти златна Кисела Вода?
И затоа, нашите луѓе најмногу сакаат да ги слават оние што нашле дупка во системот. На секоја втора кафеанска маса во Дебар Маало ќе можете да слушнете легенда за некој што испаднал попаметен од странците што го примиле на свое тло. „Не можеш ти нашиот човек да го зафркнеш!“, весело наздравуваат таквите, некаде помеѓу седмата и осмата ракија. Но во што се состои зафрканцијата и кој кого зафркнал?
Еве да речеме низ Лос Анџелес кружи легенда за една Македонка (веднаш да се оградам: ниту ја познавам жената, ниту знам која е) што смислила план како да му доака на системот наречен потрошувачко општество. Имено, во сите трговски синџири во Америка купувачот има право да го врати производот доколку не е задоволен - па така таа, на секои месец или два, ги враќа играчките што еднаш (и само еднаш) им ги купила на своите деца. Нејзините деца имаат обврска да си играат внимателно, за случајно да не ги гребнат играчките - а кога играта ќе им здосади, таа оди во стоковната куќа со сметката во рака и вели дека не е задоволна од производот. Тие зачудено ѝ ги враќаат парите назад, таа со тие пари повторно оди во шопинг - и така нејзините деца на секои месец или два имаат нови играчки. И дотука е сѐ во ред - сѐ додека оваа урбана легенда не им ја раскажав на некои мои американски пријатели. Тие збунето ме сослушаа, потоа седнаа и пресметаа колку време, енергија, нерви и бензин троши таа мајка за оваа операција - и дојдоа до статистички податок дека жената работи со загуба. Имено, да го инвестирала сето тоа во прекувремено работно време, нејзините деца ќе имаа подобри и поскапи играчки, кои ќе беа нивни засекогаш (и немаше да мораат да се тресат од страв да не ги оштетат). Но ним очигледно не им е јасно дека, следејќи ги нивните совети, таа жена никогаш немаше да биде еден од оние народни херои што „не може никој да ги зафркне!“.
Има и други примери: една брачна двојка живеела во Њујорк со години, отворале кредитни картички кај ќе стигнат, за на крајот да избегаат назад во Скопје и со парите од тие картички да си купат стан, без никаква обврска да ги вратат! И сега сето скопско соседство им се восхитува: „Виде? Не можеш ти нашиот човек да го зафркнеш!“, без никој притоа да се запраша дали можеби немало да биде попаметно наместо гарсониера во Пржино да имаат стан на Менхетн, а нивните деца да студираат на некој престижен американски универзитет. Во очите на комшиите посладок е гага ќарот отколку… па, отколку да се трудиш да бидеш успешен човек во Америка.
Мене, пак, некако најгротескна ми е приказната за еден нашинец што цели триесет години живее во Калифорнија - без регулиран престој, без постојани приходи, без социјално, без пензиско, без здравствено, нема жена, нема деца, нема ни куче ни маче, го нема ниту него самиот во системот на американската администрација… но токму затоа што го нема, тој успева да преживее со разни мајтапи, со сметки отворени на лажно име, со долгови направени без идентитет на оној што треба да ги врати, со привремени станови и автомобили што ги вози со страв да не го запре рутинската сообраќајна контрола… „Но не можеш ти нашиот човек да го зафркнеш!“, велат неговите во родниот крај, иако истиот тој човек на таа зафрканција потрошил половина од својот живот.
И дали на крајот на приказната овие мангупи што „не можеш да ги зафркнеш“ испаднале победници? Се разбира дека не. Не ни очекувавме дека ќе испаднат. Тие се како древните ајдути - на крајот на епската песна нив ги чека заслужен колец или бесилка. Па, во што е ќарот тогаш? Во тоа што нам довека ни останува задоволството да си ја пееме таа песна!
(продолжува)
Авторот е режисер и сценарист
Автор: Дарко Митревски
Секојдневно од некои слушаме коментари како не им се живее тука, како земјата им е крива за се, ќе бегале надвор, овие и оние се виновни, како ништо тука не се работело и ред слични коментари. Но што ако не успеат надвор од земјава? Кого тогаш ќе обвинуваат? Дали и таа нова земја ќе им биде виновна? Дали и таму нема да им се живее? Дали и неа ќе сакаат да ја напуштат?
