Патолошката потреба на нетуркиските источнобалкански народи по секоја цена да се идентификувaат како огурски (туркиски) Бугари

[121314]

6
За тоа како Валаршак го уредил западот и северот на нашата земја

По ова, тој ги организира земјите на Мажак и земјите на Понтијците и Јегерите[23] и се свртува кон север, до подножјето на Пархар[24], кон внатрешниот регион Тајк[25], влажна област со магливи шуми покриени со мов. Тој совршено ја уредува земјата, ја изедначува планинската и топла клима во блаженото и подеднакво пријатно задоволство на неговото царство. Тука создава ладно летно живеалиште, кога оди на север. Поставува две подрачја на рамна, пошумена површина и место за лов и ја ублажува топлината на регионот Кол [26] со поставување лозја и цветни леи. Меѓутоа, овде се воздржав од опишување на мојот сакан сопруг со сите детали и комплетност, бидејќи се ограничив само на точно наведување места, избегнувајќи детали, за да ја зачувам нераскинливата врска на љубовта кон чудесниот (сопругот)[27].

Овде тој ги повикува дивите туѓи племиња кои живееле во северната рамнина и во подножјето на големата планина Кавказ, како и во долините или долгите длабоки клисури што се протегаат од јужната планина до огромното устие на рамнината, и ги поттикнува да ги напуштат грабежите и нападите врз луѓето, да се потчинат на царските декрети и да плаќаат данок, за да при следната посета им постави водачи и команданти и воспостави соодветен поредок. Ги ослободува, давајќи им од неговите мудреци и надгледници. Потоа, откако ги испрати западните жители, тој се спушта на зелените ливади во близина на Шар, кое старите го нарекувале Бездрвени или Горен Баоеан, а подоцна, поради бугарските колонисти Влндур Бунд[28], кои се населиле таму, биле наречени Вананд. До денес, тамошните села носат имиња добиени од имињата на неговите браќа и потомци.

Кога стана постудено на север и дуваа ледени ветрови, Тој се спушти во една огромна рамнина и таму постави камп на бреговите на Големото Блато[29], на местото каде што големата река, која потекнува од северното езеро[30] , тече и се спојува со Мецамор. И откако ја распореди тамошната војска на земјата и ги остави своите владетели, тој самиот, придружуван од сите команданти, отиде во Мцбин.



[23] Земјата на Јегерите - денешна Аџарија и Мингрелија во Грузија.
[24] Пархар е планински венец кој се протега паралелно со југоисточниот брег на Црното Море; Паријадар на антички автори.
[25] Тајк е една од северните провинции на античка Ерменија.
[26] Кол е регион на античка Ерменија, лоциран во областа на изворите на Кура.
[27] Оригиналниот текст на ова место дошол до нас, очигледно, во искривена форма. Преводот е условен.
[28] Булгар Влндур Вунд. Влндур, можеби титула, како монголскиот багатур (руски богатир), или името на едно од бугарските племиња споменати во ерменската „Географија од VII век“ како Oлконтор.
[29] Големото мочуриште е Мец Мор, исто како Мецамор. Види белешка 18.
[30] Големата река што истекува од северното езеро е реката Храздан (Раздан), која тече од езерото Севан. Во античко време, пред да се влее во Аракс, се спојувала со Мецамор.

Мовсес Хоренаци, История Армении в трех частях. Книга Вторая.

 

[121314]

1.2. „Царството на Хуните“ кај Касписката Порта

Бројни номадски племиња, пробивајќи се од длабочините на Азија, внеле значителни прилагодувања во историјата на народите на Европа и Кавказ за време на ерата на Големата преселба на народите. Најголемиот напредок на турските номади од исток кон запад по Барсилите беше инвазијата на Хуните, што отвора нова етапа во историјата на народите од Каспискиот регион.

Во историската наука е утврдено мислењето дека Хуните се племиња на централноазиски Сјунгну кои се преселиле во Европа, односно азиска теорија за потеклото на европските Хуни1. Сјунгну во IV век п.н.е. формирале моќна држава во Централна Азија - племенски сојуз од 24 кланови, на чело со доживотен претседател-шанју и хиерархија на племенски принцови од „десницата“ и „левицата“. Сјунгну биле во фаза на „етничко формирање и страствен подем“, според Л.Н. Гумиљов2, им претстоела голема иднина. Историјата на Хунската Држава во Централна Азија е проучувана главно од кинески извори, бидејќи Кинезите и Сјунгну биле во многу близок контакт, а нивните истории се тесно поврзани. Во 48 п.н.е. започнал расколот во средината на Сјунгну. Некои од нив, предводени од шанјуто Жи-Жи, биле потиснати на запад, во Централна Азија.

Вториот, уште позначаен распад на хунското обединување се случил во првата половина на I век н.е., кога дел од хунските племиња биле потчинети на Кина. Другиот дел (Северните Хуни) биле потиснати до северните граници на Кинеската Империја. Во 93 година, откако претрпеле разорен пораз од Кинезите и Сјанбеј племињата, значителни маси на Северните Хуни избегале во Централна Азија по патот вопоставе век и половина порано од Хуните на Жи-Жи.3 Потоа со векови, значителен дел од Северните Хуни продолжиле да талкаат во Централна Азија и Урал, каде што мал дел се одвоил од нив, преселувајќи се во севернокаспискиот регион и Долна Волга. Токму тие биле наречени „нескротливи Сјунгну“, бидејќи тие биле најсилните и најстрасните воини кои ги оставале во својата татковина оние на кои седлото не им станало јурта.4 Веројатно, Дионисиј Перигетес зборува за нив околу 160 година во поетскиот „Опис на населената земја“: „Јас сега ќе ви кажам сè за тоа какви племиња живеат околу неа, почнувајќи од северозападната страна. Првите Скити кои го населуваат брегот во близина на Кронското Море, покрај устието на Каспиското Море; потоа – Унните, а по нив – Каспијците, по овие воинствените Албанци и Кадузијци, кои живеат во планинските предели“5. Не постои консензус меѓу научниците за степенот на веродостојноста на оваа порака, а контроверзноста околу прашањето за локализацијата на Хуните е доста обемна6. Сепак, најверојатно станува збор за народот Сјунгну (Хуни), кои подоцна одиграле толку значајна улога во историјата на доцната антика. За живеалиште на Хуните во II век н.е. може да се сметаар степските региони на северозападниот касписки регион. Потврда за тоа дека веќе во II век н.е. започнале да навлегуваат во каспискиот регион, како пример служи анализата на дагестанското оружје од погребувањата на Зеленоморскиот и Манаскентскиот курган од Албанско-Сарматскиот Период. Во тоа време може да се следи зголемување на оружјето меѓу гробните предмети. Овој факт укажува на нестабилноста на ситуацијата во регионот, веројатно предизвикана од наездата на нови номадски племиња7. Самото оружје укажува на сарматскиот, а подоцна и на хунскиот изглед на повеќето категории оружја.

 

[121314]

https://rosuchebnik.ru/upload/iblock/7c0/7c0acc7910ebcc6921b1dad2dbe2b183.jpg

 

[121314]

Друг антички историчар, Клаудиј Птоломеј, известува за народот Xouvoc, кој го именува меѓу племињата што го населуваат регионот на Црното Море, и го става меѓу Бастарните и Роксоланите. Тој пишува: „Помеѓу Бастарните и Роксоланите живеат Сјунгну, а под истоимените планини Амадоци и Навари“8. За разлика од П.И. Шафарик, кој ги сметал Сјунгну на Птоломеј за подоцнежно дополнување, и Е.А. Томпсон, кој ги гледал како народ различен од Хуните од IV век, повеќето научници веруваат дека информациите на грчкиот географ се веродостојни и се однесуваат конкретно за нив. Не постои консензус за локализацијата на Хуните на Клавдиј Птоломеј9. Во врска со ова, неопходно е да се цитира фразата на антиохискиот Грк Ammianus Marcellinus, кој прв ги опишал Хуните од IV век: „Hunorum gens monumentis veteribus leviter nota...(Расата на Хуните е малку позната од древните записи)“ (Amm. Marc. XXXI, 2 , 1), што, можеби, е ехо на познанството на Аммијан Марцелин, со антички докази за Хуните од II век н.е.

Автор од VI век Јорданeс, повикувајќи се на „древните традиции“, пренесува верзија што фрла светлина врз овој проблем. Според Јорданes, легендата вели: „Ловците од ова племе, еден ден, како и обично, барајќи дивеч на брегот на Внатрешната Меотида, забележале дека наеднаш пред нив се појавил елен, влегол во езерото и час чекорејќи напред, час застанувајќи, се чинеше дека го покажува патот. По него, ловците пеш го преминаа Меотиското Езеро, кое сè уште се смета за непроодно, како морето. Дури кога пред нив се појавила Скитската земја, несвесен за ништо, еленот исчезнал. Воопшто не знаејќи дека има и друг свет освен Меотида, и воодушевени од Скитската земја, тие, како итри, решија дека овој пат, досега непознат, им е покажан со божествена дозвола. Тие се враќаат кај својот народ, го известуваат за тоа што се случило, ја фалат Скитија и го убедуваат целото племе да оди таму по патот што го научиле, следејќи ги упатствата на еленот...“10

Ерменскиот историчар од V век Агафангела (Агатангeхос) Хуните ги споменува и во врска со легендарната историја на појавата на Сасанидската династија (224-226). Ерменскиот крал Хосроес I (217-238) наводно се спротивставил на основачот на оваа династија Арташер заедно со Иверите, Албанците и Хуните.11

Од сасанидскиот натпис од 293 година од Пајкули дознаваме за турскиот каган на Кавказ. Во 363 година, според Јовијан, била потребна заштита на кавкаските премини „од варвари кои им биле непознати на Римјаните и Персијците“12. Тоа се или Хуни или Кидарити, а Аланите и Хуните учествувале во војската на Аршак II (345-368) во борбата против Персијците.

И на крај, Фавстос Бузанд ги спомнува Хуните во врска со настаните од 30-тите години на IV век. Маскутскиот цар Санесан собрал огромна војска составена од „Хуни, Нохи, Табасарани итн. и го нападнал ерменскиот крал Хосров“13. Исто така, во пораката на Бузанд е забележливо дека кралот Маскут се појавува како „победник на бројните војски на Хуните“.

Во моментов, постојат две главни гледишта во науката за ова прашање. Некои истражувачи веруваат дека хунските племиња се појавиле во Источно Предкавказје во 70-тите години на IV век14. Други веруваат дека во 90-тите година на IV век помеѓу Дербент и реката Терек настана племенска унија, која вклучуваше групи на население на Хуните и Аланите15. В.А. Кузњецов, исто така, го датира населувањето на хунските племиња во Северен Кавказ, особено во Северен Дагестан, во IV век.

М.И. Артамонов признава дека „веќе во II век поединечни чети од нив (Хуните) навлегле далеку на запад, дури до реката Днепар“17. Ј.Р. Џафаров воспоставил три главни фази на пенетрација на хунските племиња во Источно Предкавказје, од кои првата ја припишува на 160-395 година, а се поврзува со навлегувањето на група бугарски племиња во степите на Западното Прикаспие18.

С.Г. Кљашторни, Л.Н. Гумилев, А.П. Новоселцев и голем број други научници го забележуваат раното појавување на Хуните во средината на II век во Прикасписките степи.

Сепак, најголемиот дел од нив останале во Централна Азија и Урал и ништо не се знаело за нив околу 200 години. Во тоа време, Сјунгну, според М.И. Артамонов, се преобразуваат во Хуни, т.е., всушност, тие станале сосема друг народ.

 

[121314]

 

[121314]

Значаен резултат на активноста на Хуните во степите на Казахстан и Централна Азија беше подемот на државата Кангју, која ги обедини земјите на Средна и Долна Сир Дарја и регионот на Северното Аралско Море. Нејзиното главно население биле сака-усунските племиња, кои биле зависни од Хуните. Изворите укажуваат дека тронот во Кангју често бил заземан од претставници или на хунската или кинеската ориентација.

Во степите на Урал, релативно малата орда Сјунгну се нашла опкружена со локални, главно угриски племиња, со кои не бавно влегувале во различни форми на контакт19. Тие живееле во соседството двесте години, а кога дошло време за далечни походи против Европа, не се преселиле Сјунгну и Угрите, туку потомците и на едните и на другите - Хуните, кои се преобразиле во посебна етничка група, „чие јадро станале Сјунгну, а Угрите - школка, а заедно - посебен систем, кој се појавил меѓу Истокот и Западот како резултат на уникатната историска судбина на носителите на пасионираноста на Сјунгну“20.

Така, асимилирајќи ги другите етнички групи, често на повисоко цивилизациско ниво, Турците усвоиле многу од народите што ги асимилирале. Тоа се одразило и во антрополошките карактеристики, и во облиците на економијата, и во моделот на духовната култура и во вокабуларот. Со еден збор, како што се случило со другите народи, „Турците, при нивното движење на запад, растеа и се множеа како турски племиња, но во исто време изгубија многу од нивните изворни карактеристики“21. Како доказ за овие процеси служат материјалите од археолошките ископувања на Утамишкиот курган бр. 2, кои ги извршиле дагестанските археолози во пределот Токачи во Кајакентскиот регион. Во катакомбата имало доста експресивни предмети, меѓу кои е неопходно да се забележат златна тока со кружен појас, правоаголни и издолжени врвови на појасот и прекривка во облик на месечина, кои наоѓаат многу аналогии во материјалите на спомениците од IV-V век. Пафта за појас со алмадинска влошка во основата на јазикот и правоаголен врв на ременот, украсен со платно и гранулација, пронајдени со нив се типични примери на златен накит од полихромниот стил што преовладувал во степите во Југоисточна Европа и Казахстан за време на Хунската ера22. Меѓутоа, познато е дека Хуните или Сјунгну ги закопувале своите мртви во ковчези од штици сместени во земјани јами, кои често имале и дрвени рамки23, а утамишкиот покојник бил закопан во катакомба. Истражувачите ја објаснуваат оваа противречност велејќи дека ова е една од последиците на процесот на „трансформација на Сјунгну во Хуни“, кој бил придружен со губење на многу од нивните оригинални карактеристики и нивна замена со нови, позајмени од различна етнокултурна средина24. Сосема е возможно овој процес да влијаел и на погребниот обред, како резултат на што некои од Хуните почнале да практикуваат погребување во катакомби, кои биле поблиску од другите погребни структури до нивните традиционални погребувања во ковчези поставени во дрвени куќички25.

 

[121314]

Во 70-тите години на IV век бројни хунски племиња ги зазеле огромните прикасписки и предкавкаски степи, протерувајќи дел од локалните Аланите во земјите на северниот регион на Црното Море, а од таму во Подунавје.

Во 371 година, главните сили на Хуните заминале преку долниот тек на Дон во регионот на Северното Црно Море, а другиот дел се преселил кон Северен Кавказ по прикасписките степи на југ, до Терек и Кубан. Во 395 година, номадите извршиле грандиозен поход во богатите земји на Закавказје и Западна Азија. Хуните поминале „по неочекуван пат низ касписките порти и ерменските снегови“, т.е. до источната провинција на Византиската Империја. Постојат две мислења за патот што Хуните го избрале да патуваат до Западна Азија. Некои веруваат дека минувал низ Касписката Низина и Касписката Врата, што значело низ Дербентските утврдувања. Постои уште една гледна точка, која ја дели М.И. Артамонов, В.Б. Ковалевска и голем број други истражувачи, според кои Хуните преминале во Закавказје и Западна Азија преку Касписката Врата, т.е. Клисурата Даријал, а не преку Дербент. Според Приск Паниски, голем дипломат и писател од раниот среден век, „Васих и Курсих од племето на Царските Скити... поминале низ пустинска земја, го преминале езерото (Меотида)... и по 15 дена на патување, откако поминале некои планини, влегоа во Медија“26. В.Б. Ковалевскаја ја проучуваше оваа рута: „15 дена патување за коњаничките одреди е растојанието од Азовското Море до преминот Даријал, центарот на Кавкаските Планини (нивната рута за враќање одеше по брегот на Каспиското Море27, т.е. , покрај полуостровот Апшерон, покрај западниот брег на Каспиското Море, преку Северен Дагестан. Ова мислење го потврдуваат извештаите на Приск Паниски дека Хуните не се вратиле по истиот пат по кој го нападнале Закавказје, туку „поминале покрај пламен што се издига од подводната карпа“.

По враќањето од Закавказје, населувајќи се во Каспискиот регион, шареноликата орда на Хуните тука се престорила во најмоќна политичка сила, а областите северно од Дербент почнале да се нарекуваат „царство“ или „земја на Хуните“, а населението на Приморски Дагестан, кое го вклучувало, покрај Хуните, и локалното население, - Хуни.

На ова време треба да му се припишат единечни погребувања со хунски облик, откриени во крајбрежната зона на Дагестан кај селиштето Џемикент и во локалитетот Коркамаскала недалеку од станицата Манас. И двете погребувања се изведени во катакомби. И двете погребувања датираат од крајот на IV - почетокот на V век, односно времето кога Хуните минувале низ Приморски Дагестан; погребните стоки и, пред сè, оружјето, вклучително и врвовите од стрелите - свирки - откриени во Џемикент, имаат хунски облик28.

Антрополошката студија на коскените остатоци од Џемикентското погребение открива типични монголоидни карактеристики на черепот - значајни вредности на зигоматичниот дијаметар, голема висина на лицето, негов слаб хоризонтален профил и остра брахикранија.29

 

[121314]

Широко распространетата миграција на хунските племиња на Северен Кавказ ги постави темелите за формирање, кое ја покрива целата територија на регионот со систем на политички, социјални и етнички врски и стана основа за разновидни интегративни процеси кои беа активно спроведени во следните фази. „Овој систем ги вклучуваше древните домородни кавкаскојазични групи од планинската зона и високите подножја (Кавказионци и Леги од грузиски традиции), иранојазичните (Аланите, Маскутите) и автохтоните иранизирани (Осетинци) заедници од ппедгорието и степите и се споиле во нивниот состав во текот на втората половина на IV век и првата половина на V век различни заедници по јазици (дијалекти), економска структура и ниво на општествен развој од турските заедници“30.

Сигурни сојузници на Хуните во Каспискиот регион биле маскутските племиња, кои живееле уште од I век покрај брегот на Каспиското Море, јужно од Дербент. Фавстос Бузанд, како што веќе беше забележано, ги споменува Маскутите и Хуните во врска со настаните од 30-тите години на IV век, каде што маскутскиот цар дејствува како „владетел на многубројните војски на Хуните“. Ослабено по поразот во Ерменија на крајот на 30-тите години на IV век, царството на Маскутите не само што престанало да игра доминантна улога во каспискиот регион, туку и се приклучило на помоќното „царство на Хуните“, отстапувајќи ја политичката доминација во регионот на второто31.

Ерменскиот историчар Агафангел (Агатангехос) во својата „Историја“, опишувајќи ги настаните од почетокот на IV век, ја споменува земјата на Масахите - Хуните, како со тоа да го нагласува процесот на етничка интеграција. Во историската литература е изразено мислењето дека овој факт очигледно укажува на одредена интеграција на иранојазичните потомците на Масагетите и на туркојазичните Хуни32. На крајот на IV и почетокот на V век, севернокавкаската степа преживеала процес на етнополитичка интеракција помеѓу различни номадски општества.

Византиските, ерменските, сириските автори во своите дела, опишувајќи ги настаните од V-VII век, посветуваат големо внимание на активностите на Хуните во рамките на Каспискиот Дагестан (тие се појавуваат под различни имиња: Гуни (Зосим), Скити-Хуни (Јулиј Хонориус), Хуни (Прискијан)) и многу племиња од „Хунскиот круг“: Хајландурци (Хуни-Хајландурки) (Eгише), Сарагури, Оногури, Савири (Приск Паниски).

Хуните темелно се зацврстиле во крајбрежниот дел на Дагестан. Од пораката на ерменскиот историчар од V век Егише следи дека територијата помеѓу Дербент и реката Ломеки (Терек) била заземена во првата половина на V век со обединување на Хуните-Хајландурите. Како што известува Егише, за време на владеењето на Ездигерд II (439-437), за време на кое персиските и ерменските трупи ги чувале „портите во северните региони во Хонската тврдина“33 од Хуните, „Хајландурите престанале да влегуваат преку пограничната тврдина Чора“.

 

[121314]

Почнувајќи од VI век, страниците на византиските хроники содржат информации за хунските племиња од Каспискиот регион, меѓу кои најчесто се споменуваат Савирските Хуни, како едni од актерите во борбата за светска доминација меѓу двете големи империи - Сасанидски Иран и Византија.

Така, во 508 година Теофан Исповедник за првпат го употребил етнонимот „Савирски Хуни“ за да ги означи Хуните од Североисточен Кавказ34. Авторите од VI век иако го користат етнонимот „Хуни“, тие даваат појаснување во врска со попрецизна дефиниција на одделни племиња од Хунскиот круг. Така, Прокопиј Кесариски ја нагласува хетерогеноста на хунските племиња кога пишува дека „тука живеат Хуните, таканаречените Сабири и некои хунски плеимња“35. Агафиј (536-582), опишувајќи ја опсадата на Археополис, известува дека во римската војска имало одред на платеници Хуни наречени Савири.“36 Савирите, според Агафиј, „се најголемиот и најбројниот народ, тие се многу алчни за војна и грабеж, сакаат да живеат надвор од дома, на туѓа земја... Савирите влегуваат во битка во сојуз или со Римјаните или со Персијците, кога војуваат помеѓу себе и ја продаваат својата наемничка помош на едниот или на другиот.“37

Прокопиј Кесариски спомнува дека Савирите сè уште биле поделени на неколку независни „племиња“, а нивните водачи „од античко време одржувале пријателство, едни со римскиот император, други со персискиот цар“38. Прокопиј, исто така, забележува дека Савирите и другите хунски племиња живеат на југоисточните бранови на Кавкаските Планини и во близина на нивните поседи има два премини - Касписката Врата и преминот Цур.

Истакнатиот истражувач на историјата на Хазарите А.Г. Кримски, дел од савирските племиња разместува во северноперсиските поседи. Тој напиша: „Постојат секакви причини да се сомневаме дека Кавказ се концентрирал во близина на Кабала утврдена со неа (создала тврдина во случај на предаторски инвазии од Предкавказје) оној пријателски дел од персиските поданици, храбрите Савирски Хуни, инаку источните Хазари , кој тогаш живеел во Албанија, или главно избегал овде, очигледно, дури и во претходниот век (Аварите дошле овде околу 460 г.)“39.

Во науката има неколку гледишта за прашањето на етничката припадност на Савирите. А.Н. Бернштам верувал дека Савирите се дел од аланските племиња кои се населиле на Северен Кавказ по нивниот пораз од Хуните40. М.И. Артамонов, чие мислење ни се чини најоправдано, смета дека Савирите „произлегле од угриска средина која била подложна на повеќе или помалку силна турцизација. Етнички, тие не се разликуваа значително од Хуните и затоа многу брзо се измешаа со остатоците од вторите во Источна Европа.“41 А.П. Новоселцев смета дека Савирите се угриско племе кое заедно со Хуните или подоцна се преселило во Источна Европа42.

Во дагестанската историска литература постои мислење изразено од Г.С. Федоров-Гусеинов, дека северно од Дербент имало „царство на Хуните“, од VII век Сувар-Жидан, каде под името на Хуните се крие локалното население на Северо-Источен Дагестан (предците на современите жители на Кајтакскиот (делумно), Кајакентскиот, Карабудакентскиот, Кумторкалинскиот, Кизилјуртскиот, Бујнакскиот регион во Република Дагестан, а по протерувањето на Хазарскиот Каганат од територијата на Дагестан, населението на Терско-Сулачкото меѓуречие. „Населбата Урсек припаѓала на автохтоните на североисточен Дагестан, каде што се наоѓала раната феудална држава Сувар-Жидан. Можно е меѓу автохтоното население на Сувар-Жидан да имало и Савирски Хуни, за кои од почетокот на VII в. Арапите не го спомнуваат тоа.”43 Г.С. Федоров-Гусеинов смета дека Савирските Хуни биле колективен етноним, инаку елементи од материјалната култура од хунски облик би биле зачувани во материјалната култура на територијата на државата Жидан.

 

[121314]

Во втората половина на VI век дојде до уште еден напад од Турците - дел од турските, монголските и угро-финските племиња, предводени од Аварите, се појавија во степите на Северен Кавказ. Нивното заминување од Централна Азија беше поврзано со тешката политичка ситуација што настана со формирањето на огромниот Турски Каганат.

Византискиот хроничар од VII век Теофилакт Симоката напишал дека Аварите се псевдоним за племињата Вар и Хуни, кои го усвоиле името на моќниот азиски народ за дополнително да го заплашат покореното население во Источна Европа. Оваа информација не ја издржа критиката: подоцна беше утврдено дека луѓето кои се нарекувале себеси Авари биле навистина Авари.

Во XVIII век се претпоставуваше дека Аварите се племиња кои излегле од Централна Азија и биле познати како Жужани. Според друга верзија се работи за доселениции од Централна Азија. Сепак, до ден-денес прашањето за нивното потекло е нејасно.

Аварите на Северен Кавказ веднаш го најдоа своето влијание и најдоа сојузници во севернокавкаските Алани, преку кои влегоа во преговори со Византија, нудејќи ги своите услуги: „Кај вас доаѓа најголемиот и најсилниот од народите: Аварското племе. И затоа ќе ви биде корисно да прифатите Аварите да станат сојузници и да стекнете одлични бранители во нив, а вие ќе ги населите на плодна земја.“44

По налог на Јустинијан, Аварите ги нападнале Савирите и ги поразиле и ги потчиниле племињата Б.нџ.ри, Б.л.нџ. ри., Хазари45.

Неодамна, во историската литература беше изнесено интересно мислење: „Хунзах и целото „племе Хунзах“, „општеството Хунзах“ го доби името Авар во VI век по преселувањето на организирана група на азиски „царски“ Авари на висорамнината Хунзах (не е исклучено од Закавказje). Овој настан, кој се случил во Сасанидската Ера на кавкаската историја, довел до формирање на посебна заедница во јужниот дел на платото како резултат на симбиоза и последователна синтеза на придојдениот - монголски јазик и локалниот - лекски (дагестанојазични) елементи. Оваа заедница се Хунзаци во поширока смисла на зборот - Хун... Во Сасанидската Ера, населбата наречена Хунзах и која се наоѓа во областа на Итља... станала престолнина на планинските хаганати кои го поседувале Сулачкиот Басен, горното течение на Самур (област Цахур) и, веројатно, соседните рамници“46.

Грузиската хроника „Kartlis Tshovreba“ (крајот на XVII век) вели дека за време на владеењето во Источна Грузија, во Картли, на Гурам-Куропалата (крајот на VI век) Аварите се преселиле од исток кон Северен Кавказ, кои го потчиниле населението na именуваниот регион. Овие номадски Авари имале војна со Гурам Куропалат, а византискиот император Јустинијан (527-565) дејствувал како посредник помеѓу нив. По ова, тие се помириле, а потоа Гурам Куропалате „ги населил во планинските клисури на Кавказ, како и во Хунзах, каде што сè уште се нарекуваат Авари“47.

А според унгарскиот научник И. Ердели, можно е „меѓу владетелите на Аварите од Серир да имало еден по име Авар. Можеби номадските Авари, движејќи се на запад, привремено застанале во степите на Северен Дагестан и политички го потчиниле или го направиле Серир свој сојузник“48. Некои современи научници сугерираат дека дел од Аварите едно време биле заглавени во Хазарскиот Каганат, кој го вклучувал Дагестан. Ова може да укаже на директна врска помеѓу двата народа49. Во овој поглед, познатиот американски лингвист Омелијан Прицак го преведува Хунзах како гона-ден („место за ноќевање“) - крал на Аварите.

Во 560-561 г Аварите ги напуштиле севернокасписките степи, го преминале Дон и се населиле на бреговите на Среден Дунав, каде што подоцна го формирале Аварскиот Каганат.

 

[121314]

Така, низ IV-V век во Каспискиот регион се случија сложени процеси на настанување, судири и распаѓање на нестабилни номадски формации. Тоа го потврдува и сириската хроника на Захарија Ритор, во која це вели: „Од границите Даду живеат во планините, имаат тврдини. Аунгури кои живеат во шатори, Аугар, Савир, Бургар, Куртагар, Авар, Хазар, Дирмар, Сиригур, Баграсик, Кулас, Абдел и Хефталит - овие тринаесет народи живеат во шатори...“50. Некои лингвисти кои се занимаваат со проблемите на турцизмите во дагестанските јазици веруваат дека „не можеме недвосмислено да ја одредиме етничката припадност на одредена популациона група според имињата што им биле дадени во делата на античките автори, бидејќи во најголем дел тие не биле потесно заинтересирани за етничката припадност на групите на население што ги означуваат“51. Така, на пример, азиските историчари во VIII век, за време на ерата на воената демократија во Азија, „не го земаа предвид потеклото, јазикот, начинот на земјоделство, религијата, туку само подреденоста во однос на централната власт и сите споени колективи беа изедначени со племиња, вклучени во системот на ел.“52

Во монографскиот трактат од VIII век, откриен од П. Пело, кој е веќе споменат, меѓу племињата кои биле дел од системот Толис-Тардуш, двет крила на западнотурскиот eл, се наведени три племиња (Јан-ти, Хе-бдал и Гар-рга-пур), различни од Туркутите по раса, јазик и култура, наведени се рамноправни со другите турски племиња, и тоа „покажува дека тие биле вклучени во ордата како еднакви членови.“53



Ел (турски il, el, el - земја, држава, сојуз) е специфичен облик на државно организирање кај средновековните турко-монголски народи; воено-политички организам што обединува номади под владеење на доминантна династија или племенска унија (Вечен турски Ел, Киргиски Ел, Мари Ел (Земја на народот Мари)), Чаваш Ел (Чувашко село), Ногај Ел (татковина на Ногајците, земја на Ногајците).



Затоа, не е изненадувачки што Мовсес Хоренаци целото население на „Земјата на Хуните“ (која најверојатно била хетерогена) генерално го нарекува „Басили“, а Мовсес Каланкатуаци населението од истата „Земја на Хуните“ го нарекува „Хуни“. Гевонд (VIII век) целото прикасписко население го нарекува Хуни. И, на крајот, Прокопиј Кесариски (VI век) разликува, покрај Сабирите, „хетерогено население - Хуните“. Исто така, М.И. Артамонов забележал дека византиските писатели ги нарекувале „Хуни“ народите со различно потекло, кои понекогаш немаат никаква врска со нив.54

На постапката за утврдување на етничката припадност на номадските групи на население од нас негативно влијае и тоа што не можеме точно да локализираме ниту една популациска група, градови и населби наведени во изворот поради недостаток на сигурни референтни точки во истиот извор. Понекогаш истражувачите го толкуваат истиот археолошки материјал на сосема различни начини.

Така, локализацијата на главниот град на „царството на Хуните“, „величествениот град“ Варачан, сè уште предизвикува голема дебата во научната заедница. С.Т. Еремјан го поставува Варачан на местото на модерниот град Бујнакск, според В.Ф. Минорски, градот се наоѓал во близина на денешното село Башли. М.И. Артамонов смета дека Варачан се наоѓал во близина на реката Сулак, но не исклучува дека Беленџер-Варачан би можел да се наоѓа на местото на современиот Бујнакск55. М.С. Гаџиев, на чие мислење се приклучува и О.М. Давудов и Г.С. Федоров, ја изнесе верзијата дека Варачан може да се идентификува со населбата Шах-Сенгер (се наоѓа на територијата што сега се нарекуваат Авара)56. Л.Б. Гмирја, која долги години ја истражува „земјата на Хуните“, не се задржува на прашањето за локацијата на Варачан и пишува: „Локацијата на Варачан е одредена само во долгогодишното издание на „Ерменската географија“, кое наведува дека се наоѓа западно од Дербент, во подножјето на Кавкаските планини“57. Најубедлива, според нас, е верзијата на В.Г. Котович, кој главниот град на Хуните, Варачан, го поистоветува со населбата Урцек.

 

[121314]

Прашањето за етничката припадност на раносредновековните гробници откриени на територијата на крајбрежниот и подножјето Дагестан останува дискутабилно до ден-денес, што се должи на етничката разновидност на населението на Дагестан во тоа време, што беше изразено во разновидноста на погребните обреди, нивното недоволно познавање, а исто така, можеби и субјективноста на современите истражувања на хунскиот проблем.

Дагестанските Хуни, Савири, Бугари и другите племиња од „Хунскиот круг“ не оставиле никакви пишани споменици врз основа на кои лингвистите би можеле да го проучуваат јазикот и да ја утврдат етничката припадност на одредена група племиња од источнокавкаските номади - „ Хуни“. До нас стигнаа само лексеми: лични имиња, титули, називи на позиции, имиња на божества итн. („Тенгрихан“, „Очи“ (име на благородник), „тархан“ итн.).

Така, по анализа на податоците од пишаните извори, археологијата, антропологијата и лингвистиката, може да се претпостави дека повеќето од погребните обреди претставени во раните средновековни гробници на Дагестан им биле познати на домородците уште од античко време и го карактеризираат локалниот (севернокавкаски) погребен обред. Новодојдената популација може да се поврзе со погребувања со поткопување и катакомби, кои станале широко распространети во низинските региони на Дагестан.

Што се однесува до општествениот систем на Хуните, особено, хунската унија на Каспискиот регион, на оваа тема во науката преовладува мислењето дека Хуните се народ со примитивна општествена организација. Ова мислење се навраќа на европските пишани извори од таа ера, но е тенденциозно и не ја отсликува соодветно историската реалност. Во времето на нивното појавување во европските степи, потоа во степите на западниот касписки регион, Хуните не биле примитивна недиференцирана орда.

 

[121314]

Во врска со ова, интересни се и извештаите на кинеските историчари Сима Цанг, Бан-Гу и други, кои пишувале за Хуните со голема почит и забележале дека имаат традиции и способност да ја восприемат туѓата култура. Тие исто така даваат прилично јасна претстава за нивото на нивната култура. Во 200 п.н.е. сјунгнускиот шанју Моде склучил „договор за мир и сродство“ со основачот на кинеската империја Хан Љубан. Овој договор се состоел во тоа што кинескиот двор ќе ја омажи принцезата за варварскиот принц и годишно ќе му испраќа подароци, т.е. маскиран данок78. На северните граници Кинезите поставиле посебни пазари на кои се разменуваше стока: номадите носеа добиток, носеа робови, крзна, кожа; кинеските фармери носеле жито, сол, ткаенини и накит.

Извештајот на кинескиот функционер Хоу Ина до неговата влада дури укажа дека пограничните племиња на Кинеската Империја, угнетени од ханските чиновници, само сонувале да побегнат кај Сјунгну, бидејќи имале „забавен живот“79. Сјунгну ги прифатиле овие емигранти и ги населиле во посебни колонии. Археолошките податоци не убедуваат дека влијанието на номадските култури врз кинеските народи и, соодветно, на кинеската цивилизација врз номадските племиња, особено Сјунгну, било длабоко и разновидно80. Висококвалитетни производи на кинески занаетчии се откопани во спомениците на Хуните: свилени ткаенини, лакирани дрвени чинии, чинии од жад, бели метални огледала итн. За возврат, како резултат на контактите, меѓу Кинезите се појавија многу корисни иновации. Токму од Хуните Кинезите научија да јаваат коњ (пред тоа коњот се користеше само во запрега), што довело до реформа на армијата. Од Хуните усвоиле кратка наметка со појас, панталони, капа, ремени со токи итн. Во средината на I век п.н.е. Државата Сјунгну се потчинила на Империјата Хан, како резултат на што комуникацијата со Кина станала поблиска и поплодна.

Веројатно, Сјунгну не само што купувале или разменувале жито од кинески селани, туку, како резултат на контактите со земјоделска Кина, се запознале и со вештините на одгледување земјоделски култури. Хуните исто така ги совладале овие вештини во Централна Азија, каде што побегнале од прогонот од Кинезите. За тоа сведочат археолошките материјали од гробиштата, кои ја откриле поврзаноста на номадите со седентарното население на оазите на Средна Азија, кои имале древни земјоделски традиции. На пример, археолозите утврдиле дека погребите од II век п.н.е - I век н.е., кои припаѓаат на зоната на оазата Бухара, се разликуваат од погребувањата на групата I, чија историска рамка е ограничена на VII-III век п.н.е., и уредување на могили, и погребни обреди и погребен инвентар. Во погребувањата од II век п.н.е. - I век н.е., главен тип на погребна структура станува поткопи и катакомби, а земните гробови речиси исчезнуваат. Оваа група на погребувања се карактеризира со присуство на голем број оружја - железни мечеви, ками, врвови од стрели. А во претходната група има малку оружје81. Веќе спомнавме дека во I век п.н.е. Хуните биле потиснати од Кинезите на запад и Централна Азија. Во I век н.е., откако претрпеле катастрофален пораз од Кинезите и племињата Сјанбеи, значителни маси на Северните Хуни повторно побегнале по претходно воспоставениот пат, вклучително и во Средна Азија. Ова веројатно го објаснува и големиот број на оружје во погребните структури од II век п.н.е. - I век н.е. Водечкиот истражувач на хунскиот проблем А.Н. Бернштам зборува за мешање на Хуните со локалното население и формирање на култура од „кенколски тип“ на оваа основа, посочувајќи на сарматското влијание од запад и хунското влијание од исток82.

Хуните, исто така, ги совладале овие вештини во седентарната земјоделска средина на угро-финските племиња на Урал. Л.Н. Гумилев, кој бил длабоко заинтересиран и ги проучувал номадските култури на Истокот, смета дека кај Хуните „потребата од леб и каша од просо станала редовна“83.

https://rosuchebnik.ru/upload/iblock/7c0/7c0acc7910ebcc6921b1dad2dbe2b183.jpg

 

[121314]

Во V-VI век, т.е., во периодот на политичката активност на Хуните, во Дагестан се случил понатамошен развој на главните гранки на земјоделството, земјоделството и сточарството. Полека, но стабилно, површините насеани од главните земјоделски култури - пченица, јачмен, овес и просо - се прошириле. Во планинскиот дел значајно се зголемува бројот на терасовидни земјоделски површини, врз основа на вековното агротехничко искуство на горштаците. Во низинските и планинските зони се развило вештачкото наводнување. Расте бројот на крупен (на рамничарскиот) и на ситен (планински) добиток. Развојот на земјоделството, особено обработувањето на земја, овозможи да се обезбеди храна за многу големо население84.

Во овој период се појавиле голем број раносредновековни населби и населби, кои се формирале како воено-политички пунктови на Прикаспискиот рута, многу од нив беа вовлечени во сферата на меѓународните трговски односи, што довело до нивна трансформација во важна трговија и занаетчиски центри. Античката населба Торпах-кала (во близина на модерната станица Белиџи) го достигнала својот врв кон крајот на IV - почеток на V век.

Археолошките истражувања во Приморски Дагестан откриле, како што е наведено погоре, голем број антички населби, населби, гробници, чии материјали за ископување, според Л.Б. Гмира, „не го потврдуваат мислењето утврдено во литературата за масовно уништување на населбите, опаѓањето и пустошот на значајни територии. Напротив, тоа биле културни слоеви од V-VII век кои бележат подем на стопанството и културниот развој“85.

Тоа го потврдуваат и голем материјални добра откриен при археолошката студија на Дербент, Урцеки, Таргу, Горен Чир-Јурт, погребувањата во Џемикент, Манас итн., што укажува на развојот на индустриски односи и врски86.

Извесен пораст е забележан и во занаетчиската индустрија во Дагестан, каде што може да се следи индустриската специјализација во некои индустрии: Дербент е специјализиран за производство на лен и ленени ткаенини, Семендер - за преработка на волна и производство на волнена облека.

Промени се појавиле и во производството на керамика, кое станало независна индустрија. Занаетчиите веќе ставаат свои ознаки на нивните производи.

Ова било, генерално, економската слика за развојот на економијата на Дагестан во времето на Хуните.

Што се однесува до социјалниот систем и економијата на самото „царлтво на Хуните“, податоците од пишаните извори укажуваат на еволуцијата на номадската економија и социјалниот систем на хунското општество на Североисточен Кавказ. Во почетниот период на престојот во Каспискиот Дагестан, Хуните биле познати како народ кој не знаел земјоделство, се занимавал со номадско сточарство и лов (Aмијан Марцелин, Клавдиј Клавдијан). Приск Паниски забележал дека европските Хуни користеле просо наместо пченица, а пијалок од јачмен наместо вино87.

 

[121314]

Хуните од Североисточниот Кавказ во текот на V-VII век доживеале квалитативно нови процеси поврзани со населување на терен и мешање со локалното земјоделско население, прилагодување кон новите физички и географски услови. „Истерани во тесен премин меѓу морето и планините, Хуните рано се населиле и заедно со сточарството се занимавале со земјоделство“, вели М.И. Артамонов88. Така, се потврдува формулата за строг однос меѓу етничката припадност и пејзажот, потребата од обновување на средина синхрона со античките култури, која во голема мера ја одредувала културата, влијаејќи на нејзината структура и развој. Затоа, Мовсес Каланкатуаци е главниот автор на историјата на хунското општество на крајот на VII век - наведува дека, заедно со одгледувањето коњи, земјоделството во ова време игра водечка улога во економијата на Хуните, кои веќе ги нарекуваат нивните граници како „земна татковина“89, која се одликува со изобилство.

Анализата на податоците од пишаните извори укажува на развојот на занаетите кај Хуните. Aмијан Марцелин спомнува дека хунските жени се занимавале со ткаење90, развиле обработка на кожа, волна и изработка на производи од нив и постигнале таква вештина што знаеле да прават кожа која е непробојна за стрели91; Хуните развиле и занает за резбање коски, особено изработка на врвови од стрели. Ова веројатно се должело на фактот што племињата Хуни, кои ја нападнале Југоисточна Европа и се одвоиле од рудникот Алтај, морале да ги зачуваат и произведуваат традиционалните врвови од коскени стрели заедно со железните. Така, Aмијан Марцелин напишал дека „со стрели опремени со вешто изработени коскени врвови...“92 Хуните се борат на дострел.

Занаетот за обработка на дрво и уметноста на уметничко резбарење на дрво биле на високо ниво меѓу Хуните. Од дрво правеле некои видови оружје - палки, лакови, дршки за стрели и копја и некои видови садови93.