Самовилите биле жени или девојки со фантастичен изглед, секогаш блескаво убави, а нивните коси биле опишувани како златни, црвени или поретко бели. Како составен дел од нивниот изглед се белите фустани, проѕирни велови, вилински појаси, понекогаш лак и стрели. Постоело верување дека нивната сила и моќ можат да им се одземат доколку им се одземе велот или фустанот. Според други верувања, тие имале крилја кои биле поставени на нивните фустани и нивната моќ се наоѓала во нив. Со губење на велот, фустанот или крилјата самовилите станувале обични жени кои најчесто се мажеле за овчарот или јунакот кој им ја одзел силата. Но, нивната природа никогаш не ги оставала во тој облик, туку постојано барале прилика повторно да се вратат на самовилскиот живот, што најчесто им успевало одкога би го убедиле сопругот да им ја врати облеката или крилјата.
Постоело верување дека тие имале само една мана,
магарешки,
коњски или
козји нозе и дека поради тоа најчесто се криеле на скришни места. Во некои краишта во
Србија се верувало дека самовилите имале непријатна миризба и дека по неа се распознавале нивните живеалишта кои секогаш биле табуизирани. Во народното творештво и преданијата самовилите се опишувани како прекрасни жени, исклучително суетни, па неретко таа суета била кобна по девојките кои својата убавина ја истакнувале над нивната. Самовилите биле големи обожавателки на
музиката и
танците, најсурови биле доколку некој од смртните луѓе им го набљудувал или реметел танцот. Најчесто танцувале до изворите, кај колевките на новороденчињата или во густите шуми и ливади. Исто така нивната трпеза и местата каде обедувале биле табуизирани поради верувањето дека во време на ручекот не смееле да бидат вознемирувани оти станувале сурови. Неретко тие биле посестрими или помајки на јунаците, некогаш се појавувале и како заштитнички на вљубените, болните или слабите. Нивните живеалишта најчесто се наоѓале во високите
планини, длабоки
шуми или покрај
водите. Како нивни живеалишта се спомнуваат и
гробиштата на кои биле погребувани некрстени, особено децата, или
воденици, раскрсници и сл. Во
Бугарија постои предание дека самовилите живееле на „крај на светот“, во селото Змејково кое сенаоѓало преку три планини и до нивното живеалиште пристигале само
свраките и
орлите. Нивната трпеза се наоѓала под големите разгранати дрвја, во круг на
печурки или до чистите врутоци и кладенци. Според некои верувања тие јавале на
елен кој бил обвиткан со
змии, а во рацете носеле
лак и стрела со кои се бореле, но и заштитувале. Според некои верувања самовилите биле заштитнички на чистите води. Вознемирувањето на самовилскиот обед или танц предизвикувало најразлични болести, но најчесто доведувало до прализа, оглувување, ослепување и смрт.
Според народните верувања, самовилите како данок земале човечки жртви, јунаци, нероткињи, доенчиња, девојки кои убаво пееле и танцувале, момчиња што свиреле. Некогаш земените девојки им биле прислужнички кои им носеле лак и стрели, а некогаш тие се грижеле за децата на самовилите. Самовилите според некои верувања биле стопанки на лековити билки, нивните знаења за лечителните моќи на билките биле совршени и неретко се верувало дека тие поседуваат лек за секоја болест. Ним им се припишувала и исклучителна моќ да ја претскажуваат судбината, а некаде се верувало дека имале моќ и да ја променат. Во некои краишта местата за кои се верувало дека се самовилски биле сметани за лековити па неретко на таквите места (дрвја, извори, билки) болните биле оставани да преноќат или само да лежат или пијат од водата.
Според некои верувања самовилите се појавувале ноќе, во мирните реки се капеле и тогаш никој несмеел да ги вознемири, но во тие мигови самовилите се ослободувале од облеката па постоела можност некој да им ја земе по што ја губеле силата и станувале само убави жени. Во некои краишта постоело верување дека во ноќните часови самовилите на минувачите им го одземале умот. Според некои верувања тие се невидливи суштества, а обичните луѓе можат само да им го слушнат гласот. Самовилите се души на починатите, тие имале моќ да ја земат саканата личност во својот круг, но во таквите случаи избраната личност умирала. Врз ова се добива впечаткот дека тие првобитно претставувале души на претците. Постои мислење дека тие во древните верувања претставувале духови на природата (облаци, ветришта, билки) кон кои подоцна биле припоени верувања за трансмисија на духот на покојниците. Според анализите на
Нидерле името самовила, вила потекнува од старословенски корен кој во основа бил сврзан со опседнатост од страна на натприродните сили, а дека антропогената карактерност на овие битија им е придодадена со доаѓање на
Словените на
Балканот каде влијанијата на античките митологии извршиле трансформација.