Сите горенаведени хипотези имаат плусevi со кои би можел да се согласам, но има и минуси. Ајде да ги разгледаме добрите и лошите страни подетално:
А) Генерално, се согласувам со концептот на А.А .Кљосов за припадноста на носителите на хаплогрупата R1a1a на Праиндоевропејците, но би ја проширил прататковината на Праиндоевропејците со вклучување на такви региони како што се Балканот, Северна и Централна Европа - на тоа посочуваат и последните палео-ДНК податоци од северна Европа.
Што се однесува до хаплогрупата R1b, јас не ја гледам како пратурска. Па дури и една од нејзините главни супклади - R1b-M73, која е само добро претставена меѓу турскојазичните народи во светот - не би ја поврзувал со Пратурците. Според мене, носителите на супкладот R1b-M73 во зората на нивното појавување активно комуницирале со Пратотурците Q-M25, а можеби и со Q-L54, од кои го усвоиле нивниот јазик. Како резултат на тоа, главниот дел од претставниците на хаплогрупата R1b-M73 се префрлиле на турските јазици на Q1a.
Во регионот на етнички и културен контакт R1b-M73 и Q-M25, би ја вклучил територијата на населување на археолошките култури Суртадин (Транс-Урал) и Ботај.
Во однос на термините „arya“ за R1a и „arbin“ за R1b - предложени од A.A. Кљосов. Оваа иновација ја третирам нормално, како креативен пристап кон проблемот што се проучува.
В) Во однос на Праиндоевропејците, нивната прататковина и поврзаноста на Праиндоевропејците со супкладот R1a1a.
И.Л. Рожански го дели гледиштето на А.А. Кљосов, кое се смета за точно дека R1a1a се првите Праиндоевропејци, а нивната прататковина е Европа. Концептот на R1a1a Праиндоевропејци е детално опишан во публикациите на А.А.Кљосов и И.Л.Рожански[16], па затоа нема да го разгледуваме детално.
Што се однесува до гледиштето на И.Л. Рожански за потеклото на првите Пратурци, како претставници на еден од супкладите на хаплогрупата N, не можам да се сложам со тоа мислење, бидејќи не сум поддржувач на класификација на Турската група јазици како дел од општото Алтајско јазично семејство.
Постојните паралели во речникот на турските јазици со јазиците на семејството на алтајски јазици (монголски, манџуриски, корејски и јапонски), според мое мислење, се адстратални. Со други зборови, овие јазични паралели треба да се припишат на меѓусебните лингвистички заемки во овие јазици, а овие заемки не укажуваат на заедничко потекло на турскиот јазик со јазиците од семејството на алтајските јазици од некој заеднички праалтајски јазик. Покрај адстратумот, може да се наведе и силното суперстратумско влијание на турските јазици врз монголските и можната форма на билингвалност (двојазичност) кај древните туркојазични (на пример, Турците Ашина) и монголојазични (на пример, КиДаните) етнички заедници.
Како и да е, сметам дека е правилно во концептот на И.Л. Рожански дека уралските (финско-угриски-самоедски) и алтајските јазици произлегуваат од заеднички уралско-алтајски прајазик. Исто така, некои супклади од хаплогрупата N - на пример, како N1c, N1b - би можеле да земат индиректно учество во формирањето на лексичката основа на дел од современите турски јазици, но овде можеме да зборуваме само за суперстратумот и адстратумот на уралско-алтајските јазици во турски, а не за општото потекло на овие јазици од истиот корен. И, на пример, кај турските јазици кај народите од туранската група (R1a-Z93 и R1b-Z2105) веќе имаме супстрат од индо-европските јазици.
Позицијата на И.Л. Рожански е индиректно потврдена со фактот дека хаплогрупата N е доста застапена меѓу народите кои зборуваат турски јазик како Јакутите и Чувашите, чии јазици припаѓаат на независни подгранки во турската група јазици.
С) Концептите на A.Х. Катчиев и T.A.Moллаев не го земаат доволно во предвид фактот дека хаплогрупите R1b и I не се широко застапени меѓу говорителите на Источно-индоевропските јазици.
Исто така, R1а не може да се припише на пратурскиот, бидејќи говорителите на турски јазици се главно претставници на потомокот, а не на супкладот на предците R1a-Z2124, кој исто така е добро и поцелосно застапен, вкл. и меѓу Источно-индоевропските народи.
Покрај тоа, туркојазичните народи имаат и значителен број на носители на други хаплогрупи, не само R1a, така што за Казахстанците тоа е C, за Јакутите N итн., односно гледаме дека современите „Турци“ - повеќе се однесува на лингвистички концепт, отколку што содржат заеднички етнички фактор.
Згора на тоа, говорителите на индоевропски јазици во Јужна Азија, чуварите на санскрит - Браманите во Индија, покажуваат дека како главна хаплогрупа ја имаат R1a-Z94, што е карактеристично и за турскојазичното R1a, т.е. можеме да зборуваме само за тоа дека предците на туркојазичната R1а биле турцизирани во различни времиња од разни пратурски групи.
Во прилог на фактот дека хаплогрупата N била покарактеристична за говорителите на уралските јазици, сведочи фактот што кај финско-угриско-самоедските народи ги набљудуваме главните супклади на хаплогрупата N (меѓу Самоедите - N1b, меѓу финско-угриските народи - N1c), но не и R1a.
Покрај Источните Индоевропејци, хаплогрупата R1a е главната меѓу некои европски народи, особено кај Словените, Балтите и Источните Германци, чие потекло од Пратурците изгледа во најмала рак проблематично.
Исто така, според податоците на палео-ДНК, на пример, претставниците на културата Линеарна Керамика, полињата со погребни урни и Андроновците исто така биле претставници на хаплогрупата R1a, која е речиси невозможно да се поврзе со Пратурците.
Староста на заедничкиот предок на Индоариевците и Иранските R1a со Западните индоевропски R1a датира од 4 милениум п.н.е., што совршено се објаснува со последователната миграција на Праиндоевропејците - предците на Индо-Ирански R1a од југот на Руската Рамнина до регионите на Јужна, Централна и Западна Азија.
Како што можеме да видиме од сето горенаведено, хипотезата за R1а Прaтурцитe не го издржа испитувањето.
Сметам дека силата на концептот на А.Х.Катчиев и Т.А.Моллаев е во тоа што тие ја негираат современата класификација на турските јазици во рамките на Алтајското јазично семејство.
D) Сега што се однесува до „расниот концепт“. Може да се нарече и како концепт по принципот: „што гледам, тоа пеам“.
Според овој концепт, R1a и R1b се главно застапени во Европа и кај Индо-иранските народи - според тоа, тоа се Индоевропските хаплогрупи.
Недостаток на овој концепт е што заедничкиот предок на R1a и R1b живеел пред 20 илјади години, а праиндоевропскиот јазик, според студиите на лингвистите, се појавил пред 8-6 илјади години. Затоа, во оваа ситуација, или R1a или R1b, но не и двете хаплогрупи, можат да ја бараат улогата на Праиндоевропејци; или во овој случај, потребно е да се ревидираат мислењата на лингвистите и да се зголеми староста на праиндоевропските јазици, почнувајќи од периодот пред 20 илјади години, т.е. од постоењето на нивниот прадедовски супклад R1.
Се разбира, никој не негира дека R1a и R1b се навраќаат на заеднички предок со хаплогрупата R1, затоа, носителите на нивната заедничка хаплогрупа на предците R1 некаде пред околу 20 илјади години зборувале некој заеднички родителски јазик. Тоа е факт. Но, дали овој прајазик R1 може да се нарече праиндоевропски? Мислам дека не, најверојатно јазикот на предците R1a бил прилично близок со заедничкиот ностратски прајазик.
Поддржувачите на „расниот концепт“ обично ги поврзуваат таквите хаплогрупи како C или О со Пратурците. Според нивната логика, ако хаплогрупата С е доста застапена меѓу Монголите, а покрај тоа, Монголите имаат и носители на хаплогрупата О, тогаш Пратурците, според оваа логика, биле С или О.
Како аргумент во корист на монголско-турското братство, противниците потсетуваат на мислењето на лингвистите за наводните заеднички корени на монголските јазици со турските јазици во рамките на едно семејство на алтајски јазици, или даваат пример со Казаците, за кои е типична хаплогрупата C, а исто така и со хаплогрупата О, доста распространета меѓу казачките Наимани.
Слабоста на овие аргументи лежи во тоа што поддржувачите на „расниот концепт“ не гледаат дека во постари времиња имало и процеси на туркизација за носители на разни хаплогрупи.
Овој процес не го поминале и некои претставници на супкладите од хаплогрупите О и С, кои сега се предци на значителен дел од Казаците.
И покрај тоа, т.н. „Расниот концепт“ има рационално зрно во тоа што навистина поделбата на индоевропските јазици на centum и satem јазици, изненадувачки се совпаѓа со јазиците на носителите на хаплогрупите R1b, кои се распространети главно помеѓу западноевропските народи, а R1a е главно меѓу источноевропските народи и меѓу потомците на Индо-Иранците.
За R1b и R1а баш е карактеристична ова поделба на говорници на centum и satem јазици.
Е) И конечно „последниот концепт“. Тоа е многу удобен, но бесмислен концепт. Да се каже дека многу хаплогрупи се карактеристични за античките етнички заедници со одредена јазична група е исто како да не се каже ништо.
Мултихаплогрупната природа на античките етнички заедници со нивниот специфичен јазик не ја негираат повеќе од еден истражувач, напротив, овде можеме да зборуваме за фактот дека колку е постар периодот, толку појасно е неопходно да се поврзат носителите на одредена хаплогрупа со нивната јазична припадност. На крајот на краиштата, носителите на древните хаплогрупи не беа неми, и комуницираа едни со други на некој јазик, уште повеќе поврзани со заедничко потекло и семејни врски. Згора на тоа, оваа комуникација меѓу претставниците на различни јазици не беше „групна и мала“ врста на одлив, и по малку од секој јазик. Напротив, при средба со повеќејазични претставници, по правило, „победуваше“ јазикот на оние што имаа повеќе технологија, број на луѓе или присуство на писмо или оние што се префрлија на јазикот на својата мајка.
Некои поддржувачи на „последниот концепт“ вклучуваат носители на хаплогрупите G2 или J2 како праиндоевропски супклади. Како аргумент, тие ја наведуваат хипотезата на Т.В. Гамрелидзе - В.В. Иванова за Западноазиска прататковина на Праиндоевропејците и укажува на присуство на Ј2 хаплогрупата кај различни индоевропски народи или се дава аргумент дека G2 е главната хаплогрупа на Осетијците (народ што зборува ирански јазик на Кавказ) - затоа и Праиндоевропејците биле G2 според нивната логика.
Главните забелешки на ваквите мислења се следниве. J2 е главната хаплогрупа меѓу претставниците на Вајнах, Хуритски и други јазици од Западна Азија. Хуритските, вајнашките јазици ова бил јазикот на првиот Ј2, на генеалошкото дрво на хаплогрупите за J2, хаплогрупата Ј1, која е карактеристична за оние поврзани со Хурите, се испостави дека е сродна со
- семитските народи.
Сега, во однос на хаплогрупата G2, таа главно е распространета меѓу народите од Кавкаското јазично семејство, покрај тоа, супкладот G2a1, кој е главен кај Осетијците, му припаѓа на потомокот, а не на линиите на предците, и овој супклад е поврзан со сванскиот и грузискиот супклад G2a1.
„Последниот концепт“ е силен по тоа што, во рамките на пратурската лингвистичка заедница, вклучува и некои супклади на хаплогрупата Q, кои ги поврзувам со првите говорници на пратурските јазици ...