Случи се!
След 91 години 21 б'лгари отново се изкачиха на този паметен за б'лгарската историја вр'х. Заведе ни Крис, којто уреди всички формалности в'преки с'мненијата. Разбира се, имало е прецеденти и преди това, да речем Евгениј Динчев, којто се изкачи горе почти нелегално, докато пишеше своја п'теводител „Високите планини на Република Македонија”, а в последно време и други единични пробиви, но
дали тогава така гордо е бил разп'ван огромнија б'лгарски флаг?
Нидже планина (наричана нјакога Ниче, гр. Ворас) е петата по височина планина на територијата на днешната Република Македонија, с нај-висок вр'х Кајмакчалан (в превод „Којто разбива кајмак”, гр. Кајмакцалан, 2521м) Тја е естествена граница от изток на голјамата Пелагонијска котловина, в којато е разположена Битолја и като такава е била от голјамо стратегическо значение за заштитата на този град по време на П'рвата Световна Војна.
П'тјат от Софија до Прилеп преминахме без премеждија. Като ордьов'р се насочихме к'м надвесените над града Маркови кули – трудно беше изкачването к'м предадената без бој легендарна крепост на турскија васал загинал в бој срешту христијаните, митичен Марко Кралевити (Крали Марко, тема за друг разказ). Оттам, покрај малкото паметниче на Александ'р Велики в цент'ра на града, се насочихме к'м изходнија пункт за в'рха – с. Скочивир, отбивката за което е на 1км преди официалното КПП на границата с Г'рција. Привечер спрјахме в нај-голјамата от многобројните бивши застави (“караули”) на селото. Мислил ли е нјакој от верните стражи на СФРју, че б'лгарски офицери, макар и от запаса, ште спјат на с'кровените им, леко вмирисани нарове в една от нај-строго охранјаваните погранични зони? И че ште изв'ршват други неприлични дела в д'рвените караулни будки, поради тјахното поразително сходство в т'мнината с други подобни д'рвени помештенија?
Голјамото нјакога село набројава 12 постојанни жители, а в целија рајон живејат само оште четирима. Това е помогнало на планината да се с'вземе от обезлесјаването, наложено от многобројните в миналото кози стада. И как да се живее в това село? След смрачаване над него се понесе една тежка позната миризма, којато ние помним в нашето детство от едни особени камиони, които с едни големи маркучи обикалјаха отходните јами на софијските квартали. Оказа се, че в паметната за б'лгарската историја река Черна (“Црна”) днес се изливат отходните канализации на градовете Прилеп и Битолја. И освен тежката натрапчива миризма, на дневна светлина по нејната пов'рхност се носеха характерни кафјави петна. “Нема риба. Тука беше п'лно с п'стр'мка”, коментира един от шофьорите-македонци. И наистина, само кафјави жаби, с ококорени над мазната пов'рхност очи. Тези петна протичат в непосредствена близост до едно запуснато военно гробиште, с изк'ртени отличителни знаци (след опит за проучване с'с запушени носове решихме, че е руско), макар местните жители да си го казаха направо-“Тука нема б'лгарски гробишта и гробове. Само на с'рби и французи. Ваши нема – само с'рби за загинали тука”. Което веднага ни наведе на три в'зможни извода-б'лгарските војници не са дали нито една жертва; б'лгарите војници са безсм'ртни; тук става дума за нај-масовото самоубијство в човешката историја.
Според историческите факти нештата стојат малко по-различно. На 12.09.1916г. очаквајки логичната офанзива на силите на С'глашението на јужнија фронт в'в вр'зка с разкриването на новија фронт на север (На 27 август Рум'нија се вклјучва в'в војната, след като ј обештават Трансилванија) 5 б'лгарски дружини с 4 артилеријски батареи заемат в'рха. Срешту тјах се изправјат две ср'бски дивизии, усилени с френски батареи, 2-ра и 4-та руски бригади и преминаваштата наблизо ж.п. линија, по којато непрек'снато се подвозват муниции. След спасјаването на ср'бската армија на о-в Корфу от англијската флота, ср'бските војници вече са преоборудвани, отпочинали, с обшт број 120 000 души, с огромно желание да се вклјучат в битката за Битолја, за да измијат позора от б'рзија разгром. Както сами се уверихме, Кајмакчалан е голо, каменисто било, в което е трудно дори да се копајат окопи, камо ли човек да се прикрие от падаштите един след друг снарјади. В'преки този ужас от десетките френски и ср'бски ор'дија, б'лгаските војници отбиват 60! атаки на противника. Едва когато мунициите и продоволствието св'ршват, на 30.09. б'лгарските војски се изтеглјат на север. След пореднија моштен артилеријски обстрел, оределите ср'бски редици тр'гват отново к'м в'рха, к'дето намират само гробовете на загиналите б'лгарски војници. Днес обаче такива там нјама. Но част от счупените каменни кр'стове се използват за ограда. Ст'рчат и двете стени на с'боренија мал'к каменен б'лгарски параклис. По този повод от страна на смесената ср'бско-македонска компанија в заставата (планинари-поклонници и планински маратонци) неколкократно и веројатно абсолјутно случајно беха задавани в'проси дали нашето изкачване с'д'ржа в себе си нјакакви отсенки на сантименталност и почит. Накраја се принудихме да отговорим, че в новите ни учебници по историја битката на јужнија фронт през ПСВ е била известна нај-вече с п'рвија досег на здравија б'лгарски селски дух с т'мнокожи индивиди-известни са писмата и п'рвите рапорти при залавјането на “езици” от Сенегалскија френски имперски корпус – “нешто, което прилича на човек, но е черно”. В самата заповед до подразделенијата на фронта от генерал-лејтенант Климент Бојаджиев освен коварните с'седи се заклејмјават и “многобројните пастракожи врагове”, т'ј като по онова време в б'лгарскија език все оште не била добила гражданственост думата “нег'р”. Този потрисашт редовија б'лгарски војник факт се св'рзва и с б'рзото отзоваване на старшија наблјудел на Серскија фронт от страна на германското Главно командване подполковник фон Путкамер, којто кој знае зашто не бил приет насериозно от б'лгарското офицерство. Ну, да караме по ред.
Разстојанието от 32км до горната застава на 1970м изминахме за 2 часа с проходимите навсјак'де с'ветски уазки по чернија, строен от френските инженерни части п'т. Ако човек не знае преките п'течки (има и маркировка) това разстојание се взема за 8ч спокоен ход, което с оште 2ч до в'рха прави вече един сериозен преход. Вода има само на двете чешми при Горскија дом (1650м) и на Влашки колиби (1850м). Другијат черен п'т, построен от б'лгарските части се спуска от в'рха направо в долината до един от притоците на река Черна. От заставата в југозападна посока се окрива поглед к'м в'рха и спускаштото се от него странично било с б'лгарските позиции от Кајмакчалан до Старков гроб. За оште два часа спокоен ход по чернија п'т под билото на планината, покрај чудноватите и характерни за тази планина скални образуванија достигнахме до вр'хната точка. Ср'бскијат параклис се вижда отдалеч-като приказен зам'к. А когато по склоновете на в'рха пробјагват и сенките на облаците тој наистина приема формата на сметановија кајмак от сладоледена фунија, по чиито гр'цки склон, с'всем близо до граничните пирамиди сјакаш нарочно излизат влековете на гр'цките ски-с'ор'женија. Вс'штност увлечени от билната заравненост, ние навлјазахме доста нашироко в територијата на Европејскија с'јуз, от чијато страна с'што се протјагат следите на черен п'т. На 40 мин след заставата, на 2170м, лежат останките на друга застава и паметник до неја с много характерен надпис: “В оваа месност на 25 август 1944 година...во борбата против пограничните единици на Бугарската фашистичка окупаторска воjска хероjски ги дадоа своите животи на свободата на татковината” и следват имената с големи черни букви на битолските херои патриоти-антифашисти.
Една от п'теките излиза под самија ср'бски параклис – много добре изграден и уреден, макар и с вече счупени д'рвени порти, с декоративна ограда от мини и бодлива тел. Отгоре гордо ни гледа неактуалнија вече надпис:
“На моите дивни јунаци, неустрашими и верни, които с'с своите г'рди отвориха вратата на свободата и останаха тук като вечни стражи на прага на татковината.”
Влизајки в параклиса се сп'нахме в поизгнили д'рвени порти и за малко да се стоварим в'рху прашната мемориална делва с'с с'рцето на германскија ренегат роден в провинција Баден Рудолф Арчибалд Рајс. Тој се прочул с лјубовта си к'м ср'бскија народ като наблјудател за жестокостите на Централните сили. Умрјал обаче внезапно след јавно незаслужените думи на висш ср'бски д'ржавник нјаколко години след победата. В завештанието си пожелал с'рцето му да остане горе, “на нај-трагичнија вр'х в ср'бската историја”.
А отгоре се разкри чудна гледка – огромнијат масив на Баба планина, цјалото Пелагонијско поле, Островското езеро. Вс'штност на в'рха има нјаколко сгради. Едната е нап'лно запазена каменна военно-полева болница. Другата е мемориалната костница-шахта, в којато под дебелија стоманен капак лежат на стелажи костите на 4 000 загинали ср'бски војници. Ние много штателно проверихме – на техните чела ник'де не пишеше чии са. Но какво по-голјамо доказателство за историјата – 90 години след војната краката да се сп'ват в осколки от френски снарјади, пр'стите да стискат б'лгарски гилзи от 1915г или смачкани обојни (патронни магазини) за пушките “Манлихер”, с които е била в'ор'жена б'лгарската армија (все пак с'рбите са били на системата “Маузер”). Колко десетилетија, колко р'це са ги с'бирали, и колко желјазо е останало по този вр'х – буквално вр'х от кам'к и желјазо. Чии са парчетата от тези снарјади? Веројатно остат'к от масово самовзривјаване? Дори и силует'т на примитивен англијски танк по гр'цкија склон, којто по силата на незнаен оптимиз'м е зап'лзјал нагоре? Както и очите на един от внуците на сражавалите се горе б'лгари? Как'в ли ште е бил неговијат оптимиз'м – не посмјах да го попитам.
А всјака година на денја на светите апостоли Пет'р и Павел на в'рха се е провеждала дружеска в'зпоменателна срешта между с'рби, г'рци, французи и англичани. Липсвали са само сенегалци (веројатно по географски причини) и безсм'ртните б'лгари.
Кој да направи забележка за поруганите б'лгарски кр'стове? За с'боренија параклис? За безименните изравнени с'с земјата војнишки гробове, пр'снати из пропитата с кр'в земја на Балканите? Која д'ржавна власт да направи това?
Остава иронијата на историјата – след 91 години, два чифта р'це и едно знаме, пред наведените погледи на свидетелите от с'седните д'ржави.