Најомилен ми е „Павиљон број 6“, но сепак се одлучив за:
„Човек во футрола“- Антон Павлович Чехов
На самиот крај од селото Мироносицко во плевната на кметот Прокофиј се сместија на преноќување задоцнети ловџии. Беа само двајца: ветеринарот Иван Иванич и гимназискиот професор Буркин. Иван Иванич имаше мошне чудно двојно презиме: Чимша-Хималајски, кое воопшто и не му прилегаше, па затоа сите во губернијата го викаа по личното и татковото име; тој живееше во приградието покрај една ергела, а беше дојден на лов за да подише чист воздух. Професорот, пак, Буркин, секое лето им беше гостин на грофовите П. така што тој одамна беше свој човек во месноста.
Не спиеја. Иван Иванич, висок, слабичок старец со долги мустаќи, седеше однадвор кај влезот и пушеше луле; месечината го осветлуваше. Буркин лежеше на сеното внатре, та не се гледаше во темнината.
Раскажуваа разни стории. Меѓу другото зборуваа и за тоа дека жена му на кметот, Мавра, здрава и умна жена, сиот свој живот не излегла подалеку од своето родно село, никогаш не видела град, ниту, пак, железница, а во последните десет години си седела зад печката и само навечер излегувала на улица.
- Е, што има тука чудно?! – рече Буркин. Луѓето што по природа се осамени, кои како ракот-самец или полжавот насојуваат да се вовлечат во својата корупка не се малку на светов. Можеби се работи за атавизам, враќање кон времето кога претците на човекот се уште не биле општествени суштества и живееле осамено во своите пештери, а можеби се работи и за еден од видовите на човекови карактери, – кој знае? Јас не сум природонаучник и мене не ми е работа да се занимавам со такви прашања; сакам само да кажам дека луѓето како Мавра не се ретка појава. Не треба да одиме подалеку, пред два месеи во нашиот град умре еден Беликов, професор по грчки јазик, мој другар. Се разбира, сте слушнале за него. Тој беше препознатлив по тоа што секогаш, дури и кога времето беше убаво, одеше со калјачи и со чадор и со ватиран топол капут. И чадорот му беше во футрола, и часовникот во футрола од сива превртена кожа, а кога го вадеше џебното ноже за да го наостри моливот и тоа беше во футрола; би се рекло дека и лицето му беше во футрола зашто постојано го криеше во кренатата јака. Тој носеше темни очила, фланелна поткошула, во ушите ставаше памук и кога се качуваше во кочија бараше да го кренат покривот. Со еден збор кај тој човек можеше да се види постојан и неодолив стремеж да се обвива, да си направи футрола, што би го одделила и би го заштитила од надворешните влијанија. Реалноста го нервираше, го плашеше, го држеше во постојан немир, и, можеби, за да ја оправда својата плашливост, своето гнасење кон сегашноста тој постојано го фалеше минатото, па дури и она што не се ни случило; и древните јазици што ги предаваше за него всушност беа калјачи и чадор во кои се криеше од стварноста.
- Ах, колку е звучен, колку е прекрасен грчкиот јазик! – велеше тој со сладок израз; и како доказ за своите зборови, замижувајќи и кревајќи го прстот изговараше: – Антропос!
Беликов се обидуваше да ја скрие во футрола дури и својата мисла. За него беа јасни само наредбите и статиите во весниците во кои се забрануваше нешто. Кога во наредбите им се забрануваше на учениците да излегуваат надвор по девет часот навечер или кога во некоја статија се забрануваше телесната љубов, тоа за него беше јасно, определено; забрането и крај! Во одобрувањата, пак, и во дозволувањето за него секогаш се криеше некаков сомнителен елемент, нешто недокажано, нешто нејасно. Кога во градот ќе беше одобрен драмски кружок или читална, или чајџилница, тогаш тој ќе заклатеше со главата и ќе кажеше тивко:
- Да, да, сето тоа е прекрасно, ама да не бидне нешто.
Секаков вид нарушување, отстранување, отстапување од правилата го доведуваа во тага, иако, би се рекло, што му е грижа нему за тоа? Ако некој од другарите задоцнеше на молитва или ако допреше глас за некаков истап на гимназијалците, или ако ја виделе класната раководителка доцна навечер со офицер, тогаш тој многу се возбудуваше и постојано зборуваше да не бидне нешто друго од тоа. А на педагошките совети тој просто не давеше со својата претпазливост, сомневања и со своите чисто футролски размислувања во однос на тоа дека ете, вели, во машките и во женските гимназии младите се однсуваат лошо, многу вреват во училниците, – ах, само да не дојде до началството, ах, да не бидне нешто, – и дека кога од вториот клас би го исклучиле Петров, а од четвртиот Егоров, тогаш би било мошне добро. И што? Со своите воздишки, кенкање, со своите темни очила на бледото, малечко лице, – знаете малечко лице како на пор – тој не притискаше сите и ние се повлекувавме, им го намалувавме поведението на Петров и Егоров, ги стававме во притвор, и на крај ги исклучивме и Петров и Егоров. Тој имаше чудна навика да оди по нашите домови. Ќе дојде кај некој наставник и седи и молчи како нешто да набљудува. Ќе си поседи така молкум час-два, па ќе замине. Тоа кај него се нарекуваше “да одржува добри односи со другарите”, и очигледно да доаѓа кај нас и да си седи му беше тешко, но наминуваше само зашто го сметаше тоа за другарска должност. Ние, наставниците, се плашевме од него. Дури и директорот се плашеше. Замислете, нашите наставници се луѓе што мислат, многу чесни луѓе, воспитувани на Тургењев и Шчедрин, но сепак овој човек, кој постојано одеше во калјачи и со чадор, ја држеше во раце гимназијата цели петнаесет години! Само гимназијата ли? Целиот град! Нашите дами во сабота не правеа домашни претстави, се плашеа тој да не дознае; дури и свештенството се срамеше пред него да јаде мрсно и да игра карти. Под влијание на таквите луѓе, како Беликов, во нашиот град последниве десет-петнаесет години почнаа да се плашат од се. Се плашат да зборуваат гласно, да праќаат писма, да се запознаваат, да читаат книги, се плашат да им помагаат на сиромашните, да ги описменуваат…
Иван Иванич, сакајќи да каже нешто, се закашла, но најпрво си го запали лулето, погледна кон месечината и дури потоа со прекини рече:
- Да. Луѓе што мислат, средени, ги читаат и Шчедрин, и Тургењев, некакви си Боклевци и слично, а се потчиниле, трпеле… Е, па тоа е тоа.
- Беликов живееше во истата зграда во која живеев и јас – продолжуваше Буркин, – на истиот кат, врата спроти врата, често се гледавме и бев запознаен со неговиот домашен живот. И дома беше истата историја: наметка, шапка, капаци, резиња, цела низа најразлични забрани, ограничувања – и секако, да не бидне нешто! Штетно е да се јаде посно, а мрсно, пак, не бива, ќе кажат Беликов не држи пости, па затоа јадеше штука испржена на кравје масло – не е посно, ама не може да се каже и дека е посно. Тој немаше женска прислуга зашто се плашеше да не помислат нешто лошо за него, но го имаше готвачот Афанасиј, шеесетгодишен старец, што никогаш не беше трезен и малку беше чукнат, кој некогаш служел како ординарец и знаеше нешто да зготви. Е, тој Афанасиј обично стоеше на врата со скрстени раце и секогаш издишувајќи се мормореше едно исто:
- Многу од нив се размножија денес!
Беликов имаше малечка спална, како сандак, а креветот му беше со завеса. Кога легнуваше да спие тој се покриваше преку глава; беше жешко, задушливо, ветерот удираше во затворената врата, во печката бучеше; од кујната се слушаа издишки, издишки на кобење…
Нему му беше страв под покривката. Тој се плашеше да не излезе нешто, да не го заколе Афанасиј, да не дојдат крадци, а потоа цела ноќ ќе имаше кошмари и наутро кога одевме заедно кон гимназијата беше стуштен, блед и се гледаше дека преполната гимназија, во која одеше тој, му беше страшна, спротивна од она што е и дека тоа што оди со мене, на по природа осамен човек, му беше тешко.
- Многу вреват по училниците, – велеше тој, обидувајќи се така да го објасни своето тешко чувство. – На ништо не личи.
Можете ли да си замислите дека тој наставник по грчки јазик, тој човек во футрола еднаш за малку ќе се оженеше.
Иван Иванич брзо се обѕирна кон плевната и рече:
- Се шегувате!
- Да, за малку ќе се оженеше, колку и да звучи чудно. Кај нас назначија нов наставник по историја и географија, некојси Коваленко, Михаил Савич, од украинците. Не дојде сам, ами со сестра му, Варењка. Тој беше млад, висок, црномурен, со огромни раце и по лицето му се гледаше дека зборува во бас, и вистина гласот како да му доаѓаше од буре: бу-бу-бу… Таа не беше млада, триесетина години, но исто така висока, стројна, црномурна, со румени образи, – со еден збор не беше девојка, туку мармалад и една пргава, галамџика, постојано пееше украински романси и се кикотеше. Ќе слушне нешто, та ќе грмне во гласна смеа: ха-ха-ха! Првото, потемелно запознавање со Коваленко, помнам, се случи на именденот на директорот. Меѓу суровите, напрегнато здодевни педагози, кои и на именден одат како по должност, одеднаш гледаме нова Афродита се родила од пената: оди со рацете скрстени наназад, се смее, пее, танцува… Таа со чувство ја испеја “Ветри веат”, потоа една романса, па уште една, и сите не маѓепса, – сите, дури и Беликов. Тој седна до неа и слатко насмевнувајќи се и рече:
- Украинскиот јазик со својата нежност и пријатниот звук наликува на старогрчкиот.
Тоа и поласка и таа убедително и со чувства почна да му раскажаува дека поседува имот во Гадјачката околија има мала фармичка, а таму живее мајка и, па таму имаат толку слатки круши, толку вкусни дињи, тиквички! Кај украинците тиквичките се викаат крчми, а крчмите шинки, и во нив се прави боршч од црвенки и сини тиквички, “толку вкусни, толку вкусни, тоа е просто ужас!”
Сите ние ја слушавме ли слушавме и одеднаш ни светна една иста мисла.
- Убаво би било да се земат, – рече тивко жената на директорот.
На сите ни текна дека Беликов не е женет и ни се чинеше чудно што досега не сме го забележувале тоа, дека воопшто не сме имале предвид една толку важна подробност во неговиот живот. Каков е неговиот однос кон жената, како тој го решава тоа мошне важно прашање? Порано тоа воопшто не не интересирало; можеби и не сме ја допуштале мислата за тоа дека човек кој по секакво време оди во калјачи и спие зад завеса може да сака.
- Тој веќе одамна ја минал четриесетата, а таа има триесет… – дообјасни жената на директорот. – Ми се чини дека би се омажила за него.
Што не се прави кај нас, во провинција, од здодевност, колку непотребни и бесмислени работи! А, се прави поради тоа што не се прави она што треба. Зошто ни падна идејата да го ожениме тој Беликов кој и не можеше да се замисли дека е женет? Жената на директорот, жената на инспекторот и сите наши дами од гимназијата оживеаја, дури и се разубавеа како да ја видоа целта на животот. Жената на директорот ќе земе ложа во театар и гледаме – во нејзината ложа седи Варењка со ладало, блесната, среќна, а веднаш до неа Беликов, мал, стуткан, како од дома со клешти да го извлекле. Јас правам забава, а дамите бараат бездруго да ги поканам Беликов и Варењка. Со еден збор машината проработе. Излезе дека Варењка нема ништо против да се омажи. Не и беше баш весело да живее кај брата си, тие по цели денови се препираа и се караа. Еве ви една сцена: оди Коваленко по улица, висок, здрав маж, со везена кошула, од под шапката му паѓа прамен од косата на чело; во едната рака носи куп книги, а во другата дебел глуждест бастум. Зад него оди сестра му, исто така со книги.
- Ти, бре, Михалчо, не си го читал ова! – се препира таа гласно. – Тебе ти велам, жими Бога, воопшто не си го читал!
- А, јас ти велам дека сум го читал! – вика Коваленко, тропајќи со бастумот по тротоарот.
- Ах, Михајленце! Зошто се лутиш веднаш, па ние само си разговараме.
- А, јас ти велам дека сум го читал! – вика уште погласно Коваленко.
А, кога ќе им дојде некој на гости препирката веднаш започнува. Најверојатно таквиот живот и здодеал, си сака свое ќоше, па и годините треба да се земат предвид; нема што да се бира; ќе се омажиш за кого било, дури и за наставникот по грчки јазик. Па така е тоа: за повеќето наши госпоѓици не е важно за когоо – само да се омажат. Како и да е, Варењка почна да му покажува отворена благонаклонетост на нашиот беликов.
А, Беликов? Тој одеше кај Коваленко исто како и кај нас. Ќе си дојде, седи и молчи. Тој молчи, а Варењка му пее “Ветри веат”, или замислено го гледа со своите темни очи, или пак ќе грмне:
- Ха-ха-ха!
Во љубовта, а особено во женидбата, наговарањето игра голема улога. Сите – и другарите и дамите – почнаа да го уверуваат Беликов дека тој треба да се жени, дека ништо друго не му останува во животот освен да се ожени; сите ние му честитавме, со важни лица зборувавме разни баналности од типот дека бракот е сериозен чекор, а згора на тоа и дека Варењка е убава, интересна, дека е ќерка државен советник и имаше имот, а главно тоа беше првото женско што кон него се однесуваше мило, срдечно, – нему му се сврте умот и реши дека навистина треба да се жени.
- Тогаш би можеле да му се земат калјачите и чадорот – рече Иван Иванич.
- Замислете си, излезе дека е тоа невозможно. Тој на масата стави портрет од Варењка и постојано доаѓаше кај мене, зборуваше за Варењка, за брачниот живот, за тоа дека бракот е сериозен чекор, често одеше кај Коваленкови, но начинот на живот воопшто не го измени. баш напротив, решението да се ожени на него влијаеше некако болно: тој ослабна, побледе и изгледаше дека уште подлабоко влезе во својата футрола.
- Ми се допаѓа Варвара Савишна, – ми велеше тој со слаба, крива насмевка, – знам дека за човека е неопходно да се ожени, но… ете, знаете… да не излезе нешто друго… Треба да размислам.
- Што има тука да се мисли? – му велам јас. – Оженете се, тоа е се.
- Не, женидбата е сериозен чекор, најпрво треба да се измерат претстојните обврски, одговорноста… за да не излезе нешто друго потоа. Тоа и така ме мачи, јас сега цели ноќи не спијам. И да си признаам, се плашам: таа и брат и имаат чудно размислување, некако чудно расудуваат, а и карактерот им е многу смел. Ќе се ожениш, а потоа гледаш си се вплеткал во некаква историја.
И тој не ја просеше, постојано одложуваше така што им здодеа и на жената на директорот и на сите наши дами; постојано ги премеруваше сите задолженија и одговорности што му претстојат, меѓутоа скоро секој ден шеташе со Варењка, можеби си мислел дека така и треба да се прави во негова положба, и доаѓаше кај мене да си позборува за семејниот живот. И по се изгледа на крајот на краиштата тој ќе ја запросеше и ќе склучеше еден од непотребните и глупави бракови, какви што се склучуваат илјадници кај нас од здодевност и од тоа што нема што да се прави, доколку не настана колосален скандал. Треба да се напомене дека брат и на Варењка, Коваленко, не го сакаше Беликов уште од првиот ден кога го запозна и не можеше да го трпи.
- Не разбирам, – ни велеше кревајќи ги рамениците, – не разбирам како го трпите тој клеветник, тоа одвратно лице. Ех, господа, како можете да живеете тука? Кај вас атмосферата е задушлива, погана. Вие ли сте педагози, професори? Вие сте без’рбетници, кај вас нема храм на науката, туку управа на благочинство и мириса на кисело како во некоја полициска станица. Не, браќа, уште малку ќе проживеам со вас и ќе заминам на мојот имот, па ќе ловам ракови и украинчињата ќе ги учам. Ќе си одам, а вие останете тука со овој Јуда, да пукне да даде Бог.
Тој гласно се смееше, се смееше до солзи, ту со бас, ту со тенок пискав глас и ме прашуваше мене ширејќи ги рацете:
- Шо седи кај мене? Шо му треба? Седи и гледа.
Тој дури и прекар му измисли на Беликов “дерикожа или пајак”. И ние, се разбира, избегнувавме да зборуваме за тоа дека сестра му сака да се омажи за “дерикожата или пајакот”. Еднаш кога жената на директорот му сугерираше дека е убаво неговата сестра да се вдоми за таков солиден, уважуван човек, како што е Беликов, тој се намурти и промрморе:
- Тоа не е моја работа. Ако сака нека се омажи и за змија, но јас не сакам да се мешам во туѓи работи.
Сега слушајте што се случи потоа. Некојси немирко нацрта карикатура: си оди Беликов во калјачи, со засукани панталони, со чадор, а под рака Варењка; подолу натпис: “Вљубен антропос”. Изразот е, знаете, фатен неверојатно. Најверојатно уметникот не ја работел преку ноќ и сите професори од машката и женската гимназија, наставници од богословијата, чиновниците добија по еден примерок. Доби и Беликов. Карикатурата остави на него многу тежок впечаток.
Излегуваме заедно од дома – тоа беше на први мај, недела, и сите ние, наставниците и гимназијалците, бевме договорени да се собереме во гимназијата и потоа заедно пеш да одиме во горичката во приградието – излегуваме ние, а тој зелен, поцрн од облак.
- Колку лоши и зли луѓе постојат! – вели тој и усните му затрепереа.
Мене дури и ми падна жал за него. Одиме така и одеднаш, можете да си замислите, Коваленко качен на велосипед, а зад него Варењка, исто така на велосипед, црвена, заморена, но весела, радосна.
- Ние, – вреска таа, – одиме напред! Толку е убаво времето, толку е убаво, тоа е просто ужас!
И исчезнаа обајцата. Беликов од зелен стана бел, се скамени. Застана и ме погледна…
- Што е ова? – праша тој. – Да не ме лаже видот? Зарем е пристојно наставници и жени да возат велосипед?
- Е, што има тука непристојно? – реков јас. – Нека им е на здравје возењето.
- Па, како може? – викна тој, зачудувајќи го моето спокојство. – Што зборувате?!
Тој беше толку поразен што не сакаше да продолжи понатаму и се врати дома.
-продолжува-
. Расказ кој ми оставил огромен впечаток кога прв пат го прочитав.
