ЦРКОВНИТЕ ИНСТИТУЦИИ НА БАЛКАНОТ ВО ВРЕМЕ НА ОСМАНЛИСКОТО ВЛАДЕЕЊЕ
Цариградската Патријаршија
По освојувањето на Константинопол и конечното уништување на Византиската Империја, султанот Мехмед II, почитувајќи го правото на православните христијани да ја исповедаат својата вера, донел одлука илјадагодишната Цариградска Патријаршија да продолжи да функционира. Со тој чин, Цариградската Патријаршија продолжила непречено да го применува своето наследно право на универзална/вселенска црква за сето време на османлиското владеење и да се смета за врховен арбитар во внатрешниот живот на другите автокефални православни цркви. Покрај извршувањето на духовните функции, Патријаршијата преку милет системот била вовлечена и во политиката и администрацијата, како глас на православните поданици на Империјата. Патријархот бил водач на целокупниот православен милет и лично одговарал пред султанот за собирањето даноци од христијаните и за однесувањето на своите верници.
Со тек на време дошло до зголемување на финансиските и етичките проблеми внатре во Патријаршијата. Тоа се гледало и од честите промени на патријаршискиот престол. На пример, ако во XVI век на патријаршискиот престол се измениле само деветнаесет патријарси веќе во следниот век нивниот број изнесувал дури шеесет и еден. Се поголемата корупција во редовите на Патријаршијата се совпаднала со подемот на група богати и западно образовани грчки семејства од Цариград, познати како фанариоти (според делот на градот во кој живееле - Фанар). Тие станале посредници на највисоките нивоа на османлиската администрација и започнале да доминираат во световните служби на Патријаршијата.
Еве како учениот Византиец од XV век, Георгиј Сфранцес, ја опишал средбата меѓу цариградскиот патријарх Генадиј Схолариј и султанот Мехмед II: “…бидејќи (Мехмед II) сакал да постапи како владетел на Градот (Константинопол) како што правеле и христијанските цареви тој го поканил патријархот да седне и да јаде со него. И кога патријархот дошол тиранинот го пречекал со почит и откако долго разговарале меѓу себе, тој ветил дека ќе му даде на патријархот многубројни подароци. Штом наближило времето патријархот да замине од дворецот султанот станал со него, му го дал на дар скапоцениот жезол и го замолил да го прими. Се симнал со патријархот надолу до дворот…и бидејќи коњот бил подготвен го качил и им заповедал на сите дворјани да го следат патријархот и така го придружувал до почитуваниот храм посветен на Светите Апостоли…затоа што тоа светилиште султанот го определил за Патријаршија.”
Од “Хрониката“ на Георгиј Сфранцес, угледен византиски дипломат и учен човек од XV век.
Поткупувањето на османлиските чиновници, со пари позајмени од фанариотите, станало главно средство за стекнување на високи црковни функции во Патријаршијата. Парите што идните црковни функционери често пати ги зајмеле од фанариотите можеле да се вратат само преку зголемување на црковните даноци на христијанските селани. Еден британски патеписец запишал една изрека од некои грчки селани во која се вели: “земјата страда од три зла: поповите, коџобашиите и Турците, трите чуми наредени по тој редослед”. Влијанието и контролата на фанаритотите во црковните и световните прашања на Патријаршијата довеле и до промена на ориентацијата на црквата, од универзалистичка кон национална. Најголемиот пресврт во оваа ориентација се случил во XVIII век кога другите две автокефални цркви на балканското православно население: Охридската Архиепископија и Пеќската Патријаршија биле укинати, а Цариградската Патријаршија се посилно започна да ги застапувала грчките национални интереси.
Охридската Архиепископија
Охридската Архиепископија продолжила да постои и во рамките на османлиската држава успевајќи да ја зачува својата автокефалност, своите права и привилегии. По својата организациона структура Архиепископијата била поделена на епархии (околу 33 во 1530 г.) на чело со митрополити кои го сочинувале Синодот на Охридската Архиепископија. Синодот бил највисокото законодавно и управно тело на Архиепископијата. Со него претседавал архиепископот кој истовремено можел да биде сменет или осуден од страна на Синодот. Архиепископот вршел надзор над целата црква, ја претставувал пред другите православни цркви, свикувал собори, назначувал митрополити и ги претставувал своите верници пред османлиските власти. Архиепископијата се издржувала од даноците собирани од верниците.
Нејзиниот територијален опсег, во различни временски периоди, варирал во зависност од политичките и од црковните прилики. На пример, во XV и XVI век кога всушност Архиепископијата била и најмоќна, под нејзина управа се наоѓале Софиската и Видинската епархија, епархиите Влашко (до почетокот на XVI век) и Молдавија (до крајот на XVI век), делови на укинатата Пеќска Патријаршија, и т.н. италијанска епархија (Апулија, Калабрија, Сицилија, Малта, Венеција и Далмација).
И покрај верската толерантност на Османлиската држава, сепак Охридската Архиепископија трпела големи штети и неправди од Османлиите. Голем број цркви биле претворени во џамии, биле одземани црковни имоти, било поттикнувано отцепување на некои епархии на Архиепископијата и сл. Поради незавидната положба на Архиепископијата, почнувајќи од XVI век, повеќе нејзини архиепископи патувале низ Европа со цел да обезбедат помош и поддршка за архиепископијата, но и за нејзините ослободитилени активности. Реакцијата на османлиските власти на ваквите активности била жестока. Во 1598 година во Велес бил убиен тогашниот охридски архиепископ Варлаам, а на Архиепископијата и биле наметнати уште поголеми даноци кои, всушност, претставувале дополнително оптоварување за сиромашното македонско население.
Судирот на интересите меѓу Цариградската Патријаршија и Охридската Архиепископија за контрола над балканските христијански епархии кулминирал во втората половина на XVII век. Овој судир завршил со укинување на Охридската Архиепископија во 1767 година. Под силен притисок на цариградскиот патријарх и на моќната фанариотска елита во Истанбул и во Охрид, последниот охридски архиепископ од македонско потекло Арсениј бил принуден на 16. 01. 1767 година да му поднесе писмена оставка на цариградскиот патријарх Самуил.[1] Веднаш потоа било издејствувано султанското ираде (наредба) со кое се потврдило укинувањето на Охридската Архиепископија. Оттогаш, па се до формирањето на националните цркви на Балканот во XIX век, со македонските епархии на Охридската Архиепископија управувала Цариградската Патријаршија.
Значењето на Охридската Архиепископија за зачувување на македонскиот идентитет и христијанска култура е огромно. Благодарение на автокефалниот статус, Архиепископијата продолжила да ја шири словенската писменост меѓу православните народи на Балканот. Нејзините манастири биле жаришта на книжевната дејност изразена низ создавањето на многубројни црковни ракописи и книги. Охридската Архиепископија како духовен заштитник на православните христијани против исламот и зулумите на локалните моќници, претставувала и чувар на народносната припадност на сите православни народи посебно на македонскиот кој претставувал нејзина база.
Пеќската Патријаршија
По ликвидирањето на средновековната српска држава од страна на Османлиите привремено престанала да делува и Пеќската Патријаршија (1459 година). Нејзиното обновување се случило во 1557 година кога на функцијата велик везир дошол Мехмед паша Соколлу, исламизиран христијанин од Босна. Прв патријарх станал Макариј, брат на Мехмед паша, кој всушност бил и главен иницијатор за возобновување на Патријаршијата.
Со тоа настапил вториот период во историјата на Пеќската Патријаршија (1557-1766 година). Во нејзината диоцеза биле вклучени сите православни христијани во Србија, Босна и Херцеговина, Далмација, Славонија, Банат, Бачка, Барања, а исто така и епархиите Ќустендил и Самоков. Градот Пеќ повторно станал резиденција на Патријаршијата, се обновиле старите епархии, се отвориле манастирите и се зголемил бројот на препишувачите на книги.
И Пеќската Патријаршија била во постојан судир со Цариградската Патријаршија која настојувала да се меша во внатрешните работи на Патријаршијата околу контролата и влијанието во нејзините епархии. Обидувајќи да се ослободи од влијанието на Цариград, Пеќската Патријаршија одржувала врски со папата, со Австрија, Русија и со други сили, а ги помагала и востаничките движења. Поради тоа ја изгубила довербата и наклонетоста на османлиските власти. Повторно настанал период на разграбување на црквите и манастирите, а за патријарси и епископи биле испраќани Грци. Со текот на времето авторитетот на Пеќската Патријаршија опаднал, а нејзините долгови постојано растеле. Во 1766 година султанот Мустафа III издал ферман за нејзино укинување. Нејзините епархии преминале под јурисдикција на Цариградската Патријаршија, а словенските митрополити биле заменети со грчки.
Католичката црква на Балканот
На Балканскиот полустров во време на османлиското владеење освен православната, присутна била и католичката црква. Постоеле повеќе католички седишта со свои територии, во кои, надбискупите, бискупите и мисионерите се грижеле за духовниот живот на католиците расфрлени низ целиот Балкан. Такви седишта биле: Бар, Белград, Скопје, Призрен, Скадар, Софија и др. Целта на католичкото свештенство и на мисионерите била да го спречат што е можно повеќе процесот на исламизацијата посебно сред албанското католичко население и, од друга страна, ако може да ги придобијат православните верници и цркви за унија со Римокатоличката црква. За склучување на унија меѓу двете цркви неколку пати биле водени преговори меѓу Охридската Архиепископија и Пеќската Патријаршија од една страна, и претставници на Папата, од друга страна, меѓутоа никаков договор не бил постигнат. Активноста на Католичката црква посебно се засилила по 1622 г. кога папата формирал “Конгрегација за пропаганда на верата” која раководела со дејноста на мисионерите во целиот свет. Во склоп на таа засилена католичка пропаганда тие во 1630 година се обиделе дури да ја преземат архиепископската црква Св. Богородица Перивлепта во Охрид, но Архиепископијата успеала со голем поткуп даден и на султанот, да го осуети овој план. Иако бројот на католиците во османлиските балкански провинции поради исламизацијата се намалил и посебно во неговите јужни делови бил многу мал, сепак Папската столица не престанала да биде присутна на овие територии и да внимава на состојбите со нејзините верници.
------------------------------------------------------------------------
[1] Оваа голема неправда е опеана во песната Илјада и седумстотин шеесет и второ лето од познатиот македонски преродбеник и поет Григор Прличев.