Средновековни градови и тврдини во Македонија

[Hip.Hop_MKD]

Средновековни градови и тврдини во Македонија​

​

Инспирација ми дојде откако вчера гледав средновековни тврдини во Германија. И ми текна да истражувам, колку ние сме имале и знаеме за средновеквните тврдини во Македонија. Иако сите се во рушевини вреди да се знае што се има најдено при истражувањето врз нив, и како историско значење имаат за нас. Почнувајќи од нивната градба, намена,најдени артефакти и итн.. Знам дека на тврдини во Македонија нема да ви текне на многу освен на онаа во Охрид, калето во Скопје, Исарот во Штип.
Започнувам со карта на средновековни тврдини и градови во Македонија:

Започнувам со Долнолешочката тврдина.
Се наоѓа во близина на Тетовското село Долна Лешница, општина Желино. Со тврдината поврзани се и неколку локални легенди кој населението ги раскажувало низ генерации.
Долнолешничка тврдина

Долнолешничката тврдина или Кале лежи 1,5 км јужно од селото Долна Лешница во Тетово покрај стариот напречен пат Скопје — Охрид, што на делницата Групчин — Стенче го сечел предгорјето на Сува Гора. Претставува 90 м висока чука над составот на две рекички; има стрмни падини и пристапна е преку едно мало седло од југ што ја дели од повисоките ридови.
Најстари остатоци

Околу врвот се гледаат остатоци од доцноантичко обѕидие (камен со малтер) што затвора овален простор од 0,3 ха. На јужниот, највисокиот дел стоела голема кула.]
Наоди

Доцноантичка грнчарија и монети од доцниот 4. и 6. век. Стражата го контролирала патот Скупи — Лихнид, во планинските долинки помеѓу Скопското и Полошко поле.
Средновековни остатоци

Обѕидието, обновено во 6 век останало добро запазено и подоцна. Можеби кулата била обновувана и подоцна. Во бурните настани од 10. до 13. век патот Охрид — Скопје играл значајна стратешка улога а со него и стражата кај Долна Лешница. Во неа, во кулата, диво се ископани сребрени византиски монети (Константин X, 1059—1067) и дваесет железни врвови за џилити, за пробивање панцир.

Очигледно е дека крепоста кај Долна Лешница била користена во спомнатото време, можеби само повремено, за да го чува патот на тој дел.

Крајпатна стража. Сл. 154, 155.

Лит.: Ј. Трифуноски 1954, 417.

Месноста „Кале” лежи 1,5 км јужно од Долна Лешница покрај стариот напречен пат Скопје — Охрид, што на делницата Групчин — Стенче го сечел предгорјето на Сува Гора. Претставува 90 м висока чука над
составот на две рекички; има стрмни падини и пристапна е преку едно мало седло од југ што ја дели од повисоките ридови.

 

[arheolog]

Речиси секое село во Македонија,има еден вид тврдина.односно остатоци од попатни кастели,каструми, и др.
Земи на пример археолошка карта на Р.М. ке се увериш во тоа.

 

[Hip.Hop_MKD]

Речиси секое село во Македонија,има еден вид тврдина.односно остатоци од попатни кастели,каструми, и др.
Земи на пример археолошка карта на Р.М. ке се увериш во тоа.

Не ми треба карта кај нас под секоја педа земја, копни нема да останеш со празна рака.
Зависи било тоа археолошко или рудно богатство.

 

[arheolog]

Не ми треба карта кај нас под секоја педа земја, копни нема да останеш со празна рака.
Можеби нема да те направи богат, а можеби и да. Зависи било тоа археолошко или рудно богатство.

Епа иди ти копај,на археолошки локалитет без дозвола и јас да те видам.Верувај нема да се збогатиш

 

[Hip.Hop_MKD]

Водно

Град Чрнче, збег на градот Скопје. Сл. 129—133

Лит.: И. Микулчиќ — Н. Никуљска 1978, 137—150 и 1979, 65—74; — И. Микулчиќ - М. Билбија 1981—82, 205—220; — И. Микулчиќ 1982, 129—133.

Местоположба. Месноста „Маркови Кули” лежи 4,5 км на југоистокод центарот на Скопје. Качен е на источниот крај на планината Водно, врз издаден и стрмен варовнички гребен 350 м. високо над полето и Вардар во подножјето. Озгора има поглед врз полето многу километри на север, североисток и исток. Поврзан е со патот што по изохипса врти околу планината, а на тој

284

​

Сл. 129. „Маркови Кули”, Водно, Скопје, кастел од 6. век. Акрополата е обновена како град Чрнче

285

пат израснале средновековни села Сопиште, Водно, Нерези, Крушопек, Гр(ада)чец.

Најстари остатоци. На зарамнетиот врв во 6. век бил изграден еден необично силен кастел со големина 360 х 90 м. Ѕидовите му биле широки до 2,5 м и зајакнати со 40 кули. Страничните кули имале форма на пентагони со

​

Сл. 130. „Маркови Кули”, Водно, Скопје, византиски дворец од 12.—13. век, (реконструкција според откопаните остатоци)


големина до 11 м; акрополата била бранета со 9 тригони. Челната триаголна кула се потпирала на масивен бастион, голем 16 х 13 м. Со ископувањата од 1976 до 1980 г. била истражувана стратиграфијата на слоевите и нивната хронологија, потврдена со монети од Јустинијан I до Ираклие.

Откопани се делови од обѕидието и 7 кули; сондирани се цистерните за вода и делови од водоводната мрежа, како и делови од други градби. Овој голем и невообичаено силно укрепен кастел со невообичаено големи цистерни за вода и невообичаено голем број кули служел како главна заштита и збег на жителите од рановизантискиот град што стоел во центарот на денешно Скопје; градот кој несомнено може да се идентификува со Јустинијана Прима.

Средновековни остатоци. Благодарение на ископувањата и точната стратиграфија денес можеме со голема сигурност да зборуваме за историјатот на тврдината и низ средниот век. Најверојатно во 10. век почнала обновата на некогашната акропола. Новото обѕидие ги следи остатоците од 6. век, наслојувајќи се врз нив. Укрепениот простор мерел 130 х 80 м. Обновени

286

биле 4 кули на источниот ѕид и челниот бастион.

Источниот ѕид го откопавме по целата должина. Некогашната порта кон средната тераса во ова време била заѕидана, а на североисточниот агол е отворена нова потрена низ која се влегувало и низ која се цеделе отпадните води од цистерните. Ѕидот е широк само 1,6—1,7 м. Кулите имале неколку катови, судејќи според дупките за греди (етажни) што ги откривме во нив. Подовите во сутеренот лежеле врз рановизантиските подови. Покривните

​

Сл. 131. „Маркови Кули”, Водно, Скопје, византиски покривни керамиди од 12.—13. век


керамиди се од нов, Комнински тип и биле налепени со малтер врз сводовите на кулите. Во две кули откривме слој со силен пожар и во нив парчиња од црепни и византиски монети од 13. век (Теодор I, 1204—1222 г.), како траги од освојување на крепоста.

Просторот во обѕидието бил изграден. Откопавме повеќе градби што биле користени во средниот век. Тоа се:

Цистерни за вода. Од градби останале добро запазени и непотрупани двете големи цистерни за вода. Биле градени извонредно масивно, длабоки до 10 м, а собирале најмалку 2.400 м3вода. Помалата цистерна била препокриена со керамиди во 11. и 12. век. До неа била поставена

287

и нова водоводна линија, градена од керамички тубули со малтер (водата била носена од изворите кај с. Г. Водно). Еден крак од водоводот водел до југозапаниот агол на поголемата цистерна, снабдувајќи ја и неа со проточна вода. Меѓутоа, сводот над неа во средниот век веројатно бил веќе урнат, а северниот ѕид длабоко пробиен, така што можело однадвор слободно да се влегува во цистерната како во отворена просторија. Делот на цистерната веројатно бил користен како коњушница. Покриен бил со кос дрвен покрив.

​

Сл. 132. „Маркови Кули”, Водно, Скопје, фолис на Василиј II


многу понизок од работ на цистерната. На ова упатуваат дополнително всечените лежишта за греди низ пиластрите во западниот ѕид.

Крај јужниот ѕид на оваа цистерна во 11. и 12. век стоела една долга градба паралелна со неа, ѕидана без малтер. Подот и лежел во височина на круништето на цистерната. Во неа најдовме сликана византиска грнчарија од 11.—12. век.

Бања. Била изградена на тесниот простор помеѓу помалата цистерна и обѕидието, а врз остатоците на еден магацин од 6. век. Има специфичен систем за затоплување оздола, сосем поинаков од античките хипокаустни уреди. Носачите на подот се градени во вид на масивни крајѕидни банкини и средишни квадратни подиуми. Меѓу нив се оставени канали за проток на топол воздух, длабоки до 0,75 м. Помали каналчиња за топол воздух се всечени во масата на носачите, а цевките за вентилација вертикално биле вѕидани во ѕидовите и обложени со керамички тубули. Едно ложиште (префурниум) е откриено под прагот на западниот дел, лачно надсводено со голе-

288

ми тули. Подот во двете простории бил обложен очигледно со дрвени штици, чии што изгорени остатоци ги најдовме ка целиот простор. Бањата горе била засводена и покриена со керамиди од Комнински тип, а ја датиравме со глеѓосаната грнчарија од 12.—13. век.

​

Сл. 133. „Маркови Кули”, Водно, Скопје, византиска глеѓосана чинија, 12.—13. век


Дворец. Го откопавме во средишниот дел на акрополата. Има правоаголна основа (22,5 х 12 м.). Тој е граден со малтер, а бројните дрвени греди во ѕидовите му давале поголема цврстина (систем сантрач). Ѕидовите биле украсени со дерсување, а подот покриен со малтерна кошулка. Градбата имала 3 простории во една низа и отворен трем пред нив по целата должина. Има индиции дека градбата имала и кат. Ова е класичен тип на големи балкански куќи со чардак, сочувани и денес тука како „турски” тип куќи. Во северозападниот агол на тремот, однадвор, бил потпрен санитарниот јазол. Датиран е со сликаната византиска грнчарија и керамидите од Комнински тип во 11.—12. век.

289

Големината на оваа градба, квалитетот на ѕидањето и украсите, покрај доминантната положба над околината, зборуваат за нејзиниот репрезентативен карактер. Станува збор несомнено, за еден дворец (вила) на управните големци од Скопје од тоа време. Помошните градби околу неа само се наѕираат на теренот и не се откопани.

Воени бараки. На просторот до Челната кула, однатре, откопавме траги од две дрвени градби потпрени на обѕидието (северно и јужно). Имале под насипан од светол лапор добро нивелиран, а темелите биле направени од 2—3 реда кршен камен. Обновувани се два пати. Ѕидовите и покривот биле дрвени, а биле покриени со керамиди од Комнински тип. Од сето ова најдовме изгорени остатоци, проследени со клинци, спојки и со други наоди, потоа траги од секојдневно живеење - парчиња од огнишна грнчарија, бројни животински коски угазени во подовите и др. Во прашање се воени станишта — бараки, покрај челната кула која ја демнела целата тврдина и широката околина.

Во повелбата на кралот Милутин на манастирот Св. Горг на Серава забележано е името на овој „град”: Чрнче (1300 г.). Името му живее во денешната населба Црниче, сместена на падините на Водно северозападно од некогашната крепост. Функцијата на истата може да ја замислиме како висока стража, збег и дворец над Скопје.

 

[VLJ]

Знам дека на многумина им е позната тврдината, ама јас пак да ја спомнам.

Исар - Штип

Археолошкиот локалитет “Исар” - средновековната населба и утврдениот средновековен град Штип се наоѓа во југозападниот дел на денешниот град Штип, на доминантното возвишение Исар, помеѓу реките Брегалница и Отиња, со правец на протегање север-југ, во должина од 350 м, а од коритото на Брегалница се издига до околу 150 м.
Во времето на феудализмот, кога потребата од сигурна заштита и одбрана е неопходна на највисокиот дел од возвишението изграден е средновековен град од типот на Маркови Кули (Прилеп), Самоилова Тврдина (Охрид), Кале (Скопје), Цареви Кули (Струмица) и др.
Средновековниот град Штип, како и другите средновековни градови се состоел од утврден дел - внатрешен град (фрурион) и надворешен град-подградие (амборија). Највисоките делови од Исарот се опколени со ѕидни платна. Главниот влез во тврдината се наоѓа на источната страна спрема источното подградие, а споредниот влез на северната страна кон северното подградие. Најутврдениот и најбезбедниот дел од тврдината се наоѓал на акрополата од возвишението во која бил сместен феудалниот дворец.
Истражувањата на средновековната тврдина Исар-Штип (средновековен Штип) во 2009 год. се изведуваа на следниве локации: локација Акропола - истражување на акрополата од тврдината, локација Стара Кланица - откривање на средновековната црква Св. Власиј и локација Чекичан Скала - откривање на претпоставениот средновековен туннел.
На локацијата Акропола со истражувањата во 2008-2009 год. речиси во целост е откриена и документирана целокупната сочувана архитектура на акрополата: западно, јужно, источно, и северно бедемско платно, пет одбранбени кули, доцносредновековна црква, две цистерни, и темелни остатоци од стопански и станбени објекти.
На локацијата Стара Кланица-северозападно подградие на тврдината откриен е ограден бедемски простор во кој е лоцирана мала средновековна црква, веројатно црквата Св. Власиј, позната од средновековните записи. Околу црквата е регистрирана средновековна некропола. При истражувањето на овој процтор, иако малубројни, регистрирани се археолошки артефакти - керамички и друг материјал кој укажува на долг временски период на човеково битисување на оваа локација, од бронзенодопскиот па сé до раниот османлиски период.
На микро локацијата Чекичан Скала во западното подножје на Исарот, во нивото на речното корито на Брегалница, откриен е дел од досега претпоставениот средновековен тунел, познат во народните преданија.
Тунелот под доста стрм агол, следејќи ја косината на теренот, оди од под нивото на речното корито кон тврдината. Внатрешноста на тунелот е со импозантни димензии. Во пресекот на карпата висок е 2,50 а неговата широчина достигнува до 1,60 м. Таваницата е засведена, а подот е изведен од релативно добро вклесани скалила кои ја следат косината на теренот на исток кон тврдината. Во внатрешноста на тунелот, покрај вешто изведените скалила, констатирани се извесни проширувања - одмаралишта, странично поставени, со што во овие делови широчината на тунелот достигнува и до 2,50 м. Тунелот е истражен во должина од околу 30 м сметано од почетниот дел на карпата, кој е отстранет со некогашното минирање. Тунелот бил користен за тајно снабдување со вода за жителите на тврдината, а истовремено служел и како таен премин за воени потреби. Најверојатно тунелот бил граден уште во античко време а бил во употреба и во средниот век, за што зборува и народното предание за начинот на освојувањето на средновековен Штип од страна на Османлиите а за кое известува во своите патеписи турскиот патеписец од 17 век Евлија Челебија.

 

[Hip.Hop_MKD]

Стење (Конско)

Укрепен остров — збег. Сл. 5, 124, 125.

Лит.: В. Битракова 1967, 147; иста 1986, 116—119; иста 1988, 193—210; иста 1989, 101—133.

Местоположба. Островот „Голем Град (Голема Петра)” се наоѓа најугозападниот дел од Преспанското езеро, оддалечен е 1 км од брегот, недалеку од државната тромеѓа со Албанија и Грција. Селцето Конско, 2,5 км североза-

278

​

Сл. 124. „Голем Град”, Стење, укрепен остров — збег, користен и во среден век

279

падно од островот, денес е запустено, а најблиското место што постојано е населено е Стење, 4 км северозападно од островот.

Островот има овална форма. Големо е 680 х 440 м (околу 20 ха). Претставува карпеста плоча со вертикални страни, озгора зарамнета, што се издига 15-50 м над езерската површина. Само на две места, на северозападниот и на југоисточниот крај постојат мали плажи и пукнатини во карпите кај кои може да се пристане со лотка и да се искачи горе на островот. Островот лежи отпат, скриен во езерото така што имало идеални можности да послужи како збег на луѓето од брегот, во повеќе наврати во минатото.

Најстари остатоци. Освен што е природно непристапен, островот некогаш бил укрепуван. Камени ѕидови без малтер широки 1,5—2 м се гледаат денес околу двете спомнати пристаништа, бранејќи го пристапот кон внатрешноста на островот. Во јужниот дел се следи обѕидие околу еден внатрешен ринг, со обем од 2 ха. До него е укрепено главното пристаниште на југоисточниот брег и една кула недалеку северно од ова (бр. 1. 2, и 3 на планот).

​

Сл. 125. „Голем Град”, Стење, обетки од гробови бр. 64 и 55; доцен 10.—11. век (по В. Битракова)


Со повеќегодишните ископувања на низа пунктови на островот може да се следи историјатот на ова место. Во хеленистичко време веројатно било подигнато прво обѕидие, кое е обновено во доцната антика. Тогаш биле изградени и две ранохристијански цркви (бр. 4 и 5 на планот). Околу нив биле закопувани умрените. Најдени се монети од крајот

280

на 4., 5. и 6. век и богат сребрен накит во гробовите (6. век). Средновековни остатоци. Името на островот — Голем Град — упатува на времето пред византиската супремација; значи од времето на Самуил или уште пред него. Тогаш веројатно островот бил населен или фортифициран. На соседниот остров св. Ахил, 12 км југоисточно оттука, Самуил ја изградил познатата монументална црква во која што бил и погребан. На истиот остров веројатно се наоѓала и престолнината на Самуил, градот Преспа.

Од раниот среден век на Голем Град потекнуваат неколку гробови: бр. 48 е датиран со чифт златни обетки во 7. век, а бр. 63 со железна обетка со 5 алчиња во доцниот 7. или 8. век. Тие се од византиско-јужноиталско потекло. Гробните конструкции укажуваат на автохтоно население кое тука успеало да го преживее словенското преселување. Од тоа време потекнува и монета на Константин IV (668—685), најдена на овој простор.

Во доцното средновековие (13.—14. век) островот служел како мистично место за монасите. Во северозападниот дел била изградена црквата св. Петар (14. век), чиј што живопис и денес е делумно сочуван. Старата кула на југоисточното пристаниште во ова време била преѕидана во мала загробна црква. Со ископувањата се откриени остатоци од фреско-живописот во олтарот и гроб со повеќе скелети во припратата. Една венецијанска монета најдена на подот на црквата, потекнува од 14. век. Гробовите од тоа време, откопани крај црквата на св. Димитрија во средишниот дел на островот, датирани се преку наодите во исто време.

 

[Nymphadora]

Велешко Кале

Велешкото кале е тврдина на 2 км јужно од Велес, во речниот теснец на устието на Тополка во Вардар. Изградено во вид на издолжено плато со стрмни падини, високо 50-60 м над реките. Во јужниот дел на платото се издига мало возвишение , на кое во доцноримско време била изградена мала крајпатна стража. Во текот на V и VI век таа била обновена во силна акропола, зајакната со неколку кули и бастиони. Северното плато со големина од 350 x 80 м било обѕидано за сместување на населението. Во текот на X век Велес станал црковно и регионално средиште, поради геогравската врска меѓу Средното и Горно повардарие, Пелагонија и Брегалница. Деловите на источниот градски ѕид постојат и денес во височина до 8,5м. Според најновите истражувања, локалитетот датира од времето на енеолитот, околу 2500 години пред новата ера, што значи дека во тој дел од реонот на Азот има континуитет во живеењето повеќе од 4000 години. Пронајденото живеалиште од дрвена конструкција облепена со лепеж, потекнува од енеолитот и не го класифицира локалитетот како антички. Пронајдени се керамички садови, огништа, јами (служеле како резервоари за вода) мелници,фигурини и резервоари за храна.

Името на градот било Волос, по словенскиот бог на шумите, кои ги имало во изобилие во неговата околина, така и спротивниот рид го добил името поврзано со дрвјата и огнотСв.Илија -громовник. Каде има и шума, има и стока, па како остаток на тоа време, половина град и денес го одбележува христијанскиот празник Св.Никола кој во словенската митологија бил заштитник на стоката. Ова се фактите кои упатуваат на далечното историско минато на денешниот град Велес.
На локалитетот археолозите пронашле значајни откритија меѓу кои најважни се гробница со црква и аквадукт кој го користеле жителите, а денес водоводот го употребува манастирот Св.Димитрија.
Десетина пронајдени и истражени гробови потекнуваат од XII до XIVвек и ја означуваат последната фаза од живеењето на овој простор, пред да дојдат Турците. Во XIV век биле изградени црквите Св. Недела, Св Димитрија и Св. Никола.

 

[Hip.Hop_MKD]

Дреново

Град Девол, крајпатна крепост и населба, регионално средиште. Сл. 65, 66, 67.

Лит.: В. Радовановиќ 1924, 177, 214, 515; — И. Микулчиќ 1973, 173—197 и 1983, 211—218.

Местоположба. Месноста „Градиште” или „Девол-град” лежи 2,3 км северозападно од Дреново, покрај рекичката Раечка и автопатот Градско — Прилеп. Овој пат претставувал и во минатото главна врска помеѓу Повардарието и Пелагонија. Претставува варовнички рид со стрмна северна и блага јужна страна, долг 400 м и висок 130 м над реката. Лесно е достапен од југ, преку широко и ниско седло, преку кое што поминувал стариот пат; денешниот пат е просечен низ теснецот во северното подножје на ридот. Од ова место се одвојува еден локален пат кој води долж Црна Река на југ, низ

200

Сл. 65. „Градиште”, Дреново, антички град Аударист (Еурист). Акрополата е обновена во средниот век („град Девол”)

201

Витачево до рудоносните ревири на Кожуф. Старото рударство претставувало стопанска подлога врз која израснала населбата на Градиште. Неколку км северно од Градиште лежат мадеми на мермер, експлоатирани исто во антиката.

Најстари остатоци. Јужната падина на ридот Градиште е терасесто изделена и на неа израснала населба која што зафаќа 17 ха; тоа бил несомнено градот Аударист (Еурист), еден од пајонските центри, потврден со голем

Сл. 66. „Градиште”, Дреново, накит, 10.—12. век


број движни наоди и стотици монети од 4. век ст. е. до римското време, кога речиси замрел и живуркал како селска населба до крајот на антиката. Обѕидието му е хеленистичко, без малтер. Нема други цврсти градби со малтер. Две ранохристијански базилики лоцирани јужно од населбата оставиле траги во вид на многу богата мермерна градежна пластика од 5. и 6. век.

202

Средновековни остатоци. На западниот крај на старата акропола бил изграден средновековниот „град”, од прирачен камен без малтер. Обѕидието опфаќа триаголен простор со димензии 170 х 40/50 м. Источниот крај е одвоен со внатрешен ѕид во акропола, голема 50 х 20 м. На северната страна се потпирал на вертикалниот карпест отсек, а пристапен е од југ. Го демнее патот што горе го спомнавме. На северозападниот дел стои цистерна за вода, всечена длабоко во жива карпа уште во хеленистичко време.

Сл. 67. „Градиште”, Дреново, византиски монети, 10.—13. век


Станбените слоеви се запазени во јужниот дел, а со ерозија се испрани бројните движни наоди: средновековната огнишна и трпезна грнчарија, тегулите од т.н. Комнински тип, парчињата од стаклени белегзии, бронзениот накит (10.—13. век), бројните железни врвови за стрели, ножови и др. Една украсена бронзена тока за ремен со лав-грифон во релјеф упатува на 9.—10. век (сл. 6). Монетите се византиски: на Јован Цимиск, Михајло IV, Константин IX (фолиси од крајот на 10. и 11. век); на Јован Ватац, Михајло VIII, Андроник II и Михајло IX (скифати од 13. и 14. век).

Траги од средновековни градби има и на сртот источно од тврдината.

203

Две од нив се помали цркви, од кои едната е откопана целосно а другата делумно. Тегулите од Комнински тип со кои биле покриени упатуваат на 12.—13. век. На источната падина на Градиште се наоѓаат средновековни гробови. Подградието се раширило на средната тераса јужно од тврдината. Една голема базиликална црква со богата камена пластика стои и денес во селото Дреново, 2,3 км југоисточно од Градиште (12. век).

Гратчето Девол претставувало регионално средиште на Раец и укрепена стража на важниот пат од Вардар кон Пелагонија. Името му е изведено од грчкит назив Диавол (= враг, ѓавол, непријател), секако во време на отцепување од Византија (9. век). Идентично е со друг, многу попознат Девол кај Корча, седиштето на големиот Деволски комитат во 9. и 10. век и првата престолнина на Самуил.

Недостигот на поголеми и цврсти градби од доцното средновековие во нашиот Девол укажува на тоа дека значењето му се изгубило уште пред српските освојувања на овие краишта, а неговото место го презел градот Тиквеш 10 км јужно. Тиквеш како големо село ќе остане средиште на Тиквешкиот регион (нахија) и подоцна, потврдено во турските документи од 15. и 16. век.

 

[Eddie_rebel]

Исар - Штип

 

[ТојодТаму]

Во нашава земјичка кај и да копнеш ќе најдеш нешто....

 

[Bratot]

Не испуштај да го наведеш изворот.

 

[048]

Утврдени места во прилепско:​

• Варош
• Дебреште
• Десово
• Зрзе
• Манастир
• Прилепец
• Трескавец

Варош​

Фрурион Прилапос, во 14. век град Прилеп со варош. Сл. 102—106.

Лит.: Н. Вулиќ 1937, 29—30; — А. Дероко 1956, 83—104; — И. Микулчиќ и Б. Јосифовска TIR, 70 (Керамиаи), 104 (Прилеп), 130 (Варош); — Т. Полак 1984, 1—89; — Б. Бабиќ 1986, 1—235; — Е. Манева 1992, 186—208; — В. Кравари, 1989, 319—322.

Местоположба. Месноста „Маркови Кули” се издига над северниот дел на Варош и 5 км ССЗ од центарот на Прилеп. Претставува 120—180 м висок рид одвоен од планините со длабоко седло. Има голема прегледност над североисточниот дел на Пелагонската рамница. Во подножјето се крстосуваат повеќе значајни патишта: кон Битола на ЈЈЗ; кон Брод и Кичево на ЗСЗ; кон превалецот Плетвар и Повардарието на ИСИ; кон Бабуна и Титов Велес на север; потоа на југ долж источниот раб на Пелагонија. Неколку слаби извори на вода овозможувале живот на врвот во ограничен обем. Падините на ридот се стрмни, покриени со огромни гранитни карпи. Едно широко рамно седло на средината на врвот овозможувале тука да се развие населба. Има пристап до горе од север и од југ.

Најстари остатоци. Со долгогодишните ископувања (од 1959 г. речиси непрекинато до денес) откриени се траги од предисториска населба; во раната антика тука израснала Керамија, обновена во доцната антика. Тогаш било изградено цврсто обѕидие со малтер. Керамија останала селска населба до крајот на антиката и не достигнала ранг на град и епископија.

Во римско време (1.—4. век) во југозападното подножје се раширила поголема неукрепена населба, опколена со гробишта кои се ископувани (на месностите Падарница, Ташачица, Бакалица, Слон, Поткули и др.). Од една ранохристијанска базилика преостанале неколку мермерни украси.

Сл. 102. Варош, Прилеп, план на средновековно подградие (шрафирано), црквите, ископуваните гробишта и тврдината на „Маркови Кули”

Сл. 103. „Маркови Кули”, Варош-Прилеп, тврдина од 10.—14. век (1), кралски замок (2) и збег (3) од доцниот 14. век. По Т. Полак

Средновековни остатоци. Обѕидието што денес се гледа на теренот потекнува од 13. и главно од 14. век. Добро е запазено. Ѕидовите се широки одвај 1—1,3 м и градени се со послаб варовен малтер. Тие се максимално вклопени во релјефот. Се потпираат на големи карпи и ја користат секоја природна пречка. Поради тоа линијата на обѕидот многу се извива и наместа е целосно искината. Се гледаат три ѕидни појаси:

1 — Обѕидието на акрополата, поставено на највисокиот североисточен дел на ридот наречен Чардак. Затворало простор со големина 150 х 120 м, изделен со внатрешни ѕидови во помали простории. Тука несомнено стоел и дворецот на Волкашин и Марко; истражен е целосно, меѓутоа без какви било поважни наоди. Двете цистерни за вода на северниот дел потекнуваат несомнено од крајот на антиката. Северната порта има сложена основа и зборува за повеќе доградувања и преправки, како впрочем и целата акропола. Оваа тврдина до средината на 13. век а и подоцна, ја бранеле само 40 војници (Георги Акрополит, 1258 г.).

2 — Населбинскиот дел бил сместен во седлото јужно од акрополата и зафаќал простор од 3,6 ха. Откопан е северниот ѕид со двојна порта како и голема стражарска куќа меѓу влезовите. На јужниот градски ѕид стојат добро сочувани 3 кули. Западниот ѕид бил повлечен по сртот од големи карпи и сочуван е само наместа. Ист е случајот и со источниот ѕид. На тој простор животот се развил во текот на 14. век.

3 — Најдолниот појас на обѕидието се гледа на падините западно и јужно од јадрото на населбата. Се состои од низа куси ѕидови, влечени во искршена линија. Ѕидовите затворале процепи меѓу карпите и делумно ги надјавнале. Со ваков слаб предѕид била опфатена долгата тесна тераса пониска од населбата и со површина од 4,5 ха. Во нејзиниот западен дел се гледаат гробови всечени во карпа. Во тој простор речиси и нема населбински остатоци, а служел како привремен збег во доцниот 14. век (според Т. Полак). Тука се засолнувале бегалците од околината, пред зулумите на турските одреди пред да се стабилизира новата турска управа. По смртта на кралот Марко (1395 г.) населбата на Маркови Кули запустела, бидејќи крепоста била заземена од турската стража.

Сл. 104. „Св. Архангели”, Варош, кирилски натпис од 996 г. По Б. Бабиќ

Сл. 105. Варош, Прилеп, крстови, 10.—12. век (по Р. Петровиќ)

Населбата што се развила во подножјето на Маркови Кули имала мошне разретчена структура, разбиена во неколку маала. Секое маало имало своја црква и гробишта околу црквата (св. Димитрија. св. Никола, св. Петар, Пречиста Богородица, св. Атанас). Црквите се истражувани, а околу 200 гробови околу нив се ископувани. Истражуван е и просторот на пазариштето, потврдено писмено во 14. век. Подградието го добило името Варош веројатно во доцниот 14. век и го сочувало тоа име до денес.Доцносредновековната населба Прилеп имала стратешко значење за време на последните словенски владетели и под кралот Марко станала престолнина на една мала држава. Меѓутоа, и покрај тоа што тогаш населбата силно се зголемила, таа не стигнала и економски да се издигне на повисоко ниво и да се здобие со поизразити градски (урбани) белези. Тогаш Прилеп станал седиште и на епископ (наместо Битола), веројатно само до смртта на кралот Марко. Сите ископани градби и движни предмети одразуваат живот на многу скромно рамниште. Само неколку парчиња од луксузен сребрен накит, најден во Варош, укажуваат дека постоело и локално благородништво во Прилеп.

Сл. 106. Варош, Прилеп, сребрен накит, 14. век. По Е. Манева

Во документите Прилеп се споменува од почетокот на 11. век продолжително до денес. Во 1014 година во „фрурион Прилапос” доаѓа Самуил по поразот под Беласица. Во повелбата од 1020 г. Прилеп е под јурисдикција на епископот од Пелагонија. — Во 1199 г. Прилеп е наведен во повелбата на царот Алексиј III; во 1200 г. за кусо време Добромир Хрс го одзема од Византија. Низ 13. век Прилеп преминува постојано во рацете на новите господари — двапати на деспотите од Епир, двапати на Бугарите, еднаш на царот од Никеја. Византија го држи како истурено воено упориште до 1334 година, кога го освојуваат Србите.

По смртта на Марко во 1395 г. Турците го земаат Прилеп и држат посада на акрополата; во 1468 и 1519 година истата броела 18 војници, а во 1544 година само 5 луѓе (Стојановски 1981, 75). Наскоро потоа тврдината ќе биде сосем напуштена, а ќе живее само подградието, како селска христијанска населба Варош. Неколку километри појужно од Варош, непосредно на крстосницата на патиштата, се развила турската касаба Перлепе, јадрото на денешниот град Прилеп.

Дебреште​

Населба Деурети – Д’бреште, крајпатна стража. Сл. 107, 108.

Лит.: Н. Вулиќ 1931, 150—151; — И. Микулчиќ 1966, 83 и TIR, 40; — Б. Бабиќ 1978, 205—215 и 1979, 141—143; — Ј. Раухут 1980, 33—48; — Е. Манева 1992, 209—211. Сл. 97, 98.

Местоположба. Месноста „Кале” (од некои истражувачи погрешно нарече-на и „Градиште”) лежи 1,5 км југоисточно од Дебреште, на северозападниот раб на Пелагониското Поле. Претставува 2—3 м висока тумба среде мочуришна рамница. Покрај неа поминува патот од Прилеп за Брод, Кичево и Охрид (античкиот Керамие — Лихнид) и токму тука се искачува кон преминот Барбарас, северозападен влез во Пелагонија.

Најстари остатоци. Со долгогодишните ископувања откриени се помали остатоци од предисторијата, од хеленистичко и римско време. Во раниот 4. век тука бил изграден цврст кастел од камен со малтер; имал правоаголна основа, со димензии 175 х 157 м. Во 6. век обѕидието претрпело целосна обнова при што одделните партии биле трасирани по нови линии, а некои кули биле урнати. На западната и источната страна биле изградени нови порти со вовлечен двор и истурени петоаголни кули крај нив (6. век).

Внатре до источната порта е откопана помала црква со крипти и крстилница (6. век), а крај нив други градби од различни векови. Функцијата на кастелот била да го чува патот и главниот влез во Пелагонија од запад и северозапад.

Средновековни остатоци. Редоследот на станбените слоеви во откопаниот простор укажува на тоа дека кастелот бил уриван во доцниот 6. век (аваро-словенски инвазии), меѓутоа повторно бил обновуван и користен. Пред југозападниот ѕид (на потегот Млака) настанала во 7. и 8. век голема некропола со делумно кремирани умрени (Кутригури ?). Ископани се наводно и 2 куќи — полуземјанки од 8.—9. век (непотврдено).

Од 11. век наваму постои мала населба во рамките на големата крепост. Потврдена е со станбените остатоци, со една црква и околу неа со гробови што се откопани во северозападниот дел на кастелот. Таму е најдено и мало депо на сребрени пари на Михајло VII, закопани во доцниот 11. век. Наодите во гробовите потекнуваат од 11. до 14. век.

Сл. 107. „Кале”, Дебреште, доцноантички крајпатен кастел, делумно населен и во средниот век (Д’бреште). По Ј. Раухут

Сл. 108. „Кале”, Дебреште, наоди од 7.—8. и од 10.—12. век

Оваа мала крајпатна населба зафаќала само дел од некогашниот укрепен простор на римскиот кастел. Значи дека не била „град” во тогашна смисла на зборот. Сепак, извонредната позиција на ова место му давало и соодветно значење. Во повелбата на Василиј II од 1019 г. наведена е една Деурети како енорија во компетенција на епископот на Пелагонија. Во прашање е несомнено ова Дебреште. Во 1343 г. српскиот цар Душан потпишал една хрисовула „в Д’брешти”: за жал, изоставен е карактерот на местото („град” или село).

В. Кравари (1989, 251) кон Дебреште погрешно го приклучила и податокот од 1330 г. за борбите на Андроник III и Србите околу една друга Деуритса, кај Охрид. Јасно е дека тука се работи за денешна Дебрица (Дебрца, Дебарца) кај Охрид, а не пелагониско Дебреште. Турскиот дефтер од 1467/8 г. бележи село Дебреште со 116 куќи.

Локалитетот Кале кај Дебреште го поместивме во нашиот каталот не затоа што постојат индиции за постоење на „град” Дебреште, туку затоа што досега му беше даван преголем публицитет во средствата за јавно информирање кај нас.

Десово (Браилово)​

Висока стража.Сл. 109.

Лит.: Н. Вулиќ 1937, 22—24; — И. Микулчиќ TIR, 43; — В. Лилчиќ - К. Спасеска 1992, 228—231.

Местоположба. Месноста „Кале, Леска” лежи 4 км ССИ од Десово и 2,5 км североисточно од Браилово. Претставува карпест рид на планината Леска, 270 м високо над северниот раб на Полето. Има многу стрмни падини и пристапен е само преку тесно седло од северозапад. Не многу далеку кон североисток, на главниот срт на планинскиот венец Биса —Мукос, лежи преминот Дервен (Клетовник) преку кој водел стариот пат од Прилеп кон долината на Бабуна и натаму кон Велес и Скопје (античкиот пат Керамија — Скупи). Денес овој пат е вон употреба. Од врвот на Калето има извонредна прегледност многу километри наоколу, до спомнатиот превалец на североисток и до Полето кон југ.

Најстари остатоци. Во доцноантичко време околу врвот било изградено обѕидие со малтер, сочувано наместа и денес до 3 м високо. Ѕидот се потпирал на карпестите отсеци и затворал простор со димензии 180 х 90 м (1,5 ха). Две кули се сочувани на јужниот ѕид, а на северозападниот агол стои остатокот од постар ѕид како доказ за обнова на крепоста (од доцниот 4. и 6. век). Наоди: керамика, ситни предмети од бронза и железо, врвови од стрели, монети од доцниот 4. и 6. век.

Средновековни остатоци. Во западниот дел на крепоста се гледа една „внатрешна” фортификација, изградена подоцна. Има необична форма на кружен венец, со димензии 60 х 50 м. и сложен од прирачен материјал без малтер. На источната страна тој наседнал на неколку доцноантички градби со поинаква ориентација и делумно ги покрил. Од средновековието потекнуваат и парчиња од словенски црепни, потоа врвови од стрели — од номадски-степски тип со 3 ребра и од типот за пробивање панцир; една појасна тока со средновековна форма и др.

Очигледно е дека обновената мала стража на Леска го контролирала северниот крај на Пелагонија и патот од Прилеп кон.Велес и Скопје, што поминувал на превалецот Клетовник. Стражата веројатно била користена само повремено, во воените настани од тој период.

Сл. 109. „Кале”, Десово, доцноантичка висока стража, користена и во средниот век

 

[048]

Зрзе​

Укрепен манастир и збег. Сл. 110

Лит.: З. Расолкоска 1966, 77—93; — Д. Ќорнаков 1971, 15—19; В. Лилчиќ - К. Спасеска 1992, 234—236.

Местоположба. Месноста „Кале, Св. Спас” лежи 1,2 км северозападно од Зрзе. Претставува мала тераса на планинските падини, на 220—250 м височина над работ на полето (1020 м н.м.). Источниот и југоисточниот раб претставуваат вертикални карпи додека на запад терасата продолжува во повисок терен, одвоена со плитко, широко седло. Среде терасата избива силен извор вода, поради кој луѓето во минатото живееле на ова место.

Најстари остатоци. Во доцноантичко време околу терасата било подигнато обѕидие од камен со малтер. Правоаголниот простор, со големина 150 х 120 м (1,5 ха) им служел на околните сточари како збег, а потоа и како постојано живеалиште — укрепено село. На источниот дел била изградена ранохристијанска црква, чии распарчени мермерни украси лежат и денес наоколу (6. век). Повеќето монети најдени на тој простор потекнуваат од доцниот 4., 5. и 6. век.

Средновековни остатоци. Во доцното средновековие терасата била повторно населена. Врз урнатините на старата базилика, во средината на 14. век била изградена нова црква (св. Преображение или св. Спас). Околу црквата биле подигнати придружни манастирски згради: конаци, амбари и други стопански простории. Старото обѕидие било обновено. Северниот ѕид, граден со малтер, сочуван е наместа и денес во височина до 3 м. Заградениот простор кој зафаќа 1,5 ха, им служел главно на манастирските потреби: за сместување на слугите, манастирските луѓе со семејствата и со добитокот, меѓутоа служел и како збег. Името св. Спас го индицира тоа. Тоа било често во доцниот 14. век кога турските одреди крстосувале низ овие краишта, пустошејќи cи пред себе.

По смртта на кралот Марко во 1395 година, Турците завладеале и во овие краишта. На манастирот му биле одземени имотите и привилегиите и тој почнал да запустува. Од бројните записи и натписи сочувани во црквата св. Спас се гледа дека сепак успеал да го преживее целиот турски период, до денес.

Сл. 110. „Кале”, Зрзе, укрепен манастир и збег, 14. век

Манастир​

Град Морихово ?, регионално средиште. Сл. 111—113.

Лит.: Е. Манева 1992, 214, Т. 77; — Н. Чаусидис 1993, 221—226.

Местоположба. Ридот „Градок (Маркови Кули)” лежи 5 км североисточно од Чаниште и 4,5 км северно од Манастир. Висок е 120 м над сливот на Дуњска Река во Црна. Главниот пат низ Мориово на тоа место ја преминува Црна, водејќи кон старите рудници на Кожуф (денес патот Прилеп — Витолиште). Врвот на Градок е зарамнет и на средина вдлабен. Доминира над широката околина, над спомнатиот пат и речниот премин.

Најстари остатоци. Во доцната антика околу врвот на ридот било подигнато обѕидие од големи камени блокови, делумно врзани со малтер. Просторот има димензии 230 х 230 м (4,5 ха). Низа кули и контрафори го зајакнувале ѕидот. Внатре се гледаат основи од бројни куќи компонирани во улици. Највисокиот (северен) дел бил одвоен со внатрешен ѕид во акропола, во која покрај станбени објекти стоеле и две базилики (6. век).

И двете цркви останале добро запазени до наше време, со тоа единствени во Македонија. Поголемата црква имала ѕидани колонади со арки и голем триделен прозорец во апсидата. Наоди: бројни ситни предмети ковани од железо, железна згура, монети од 6. век. Ова гратче претставувало регионално средиште на Мориово на крајот од антиката, а израснало благодарение на експлоатацијата на железната руда во околината. Наследник е на римскиот центар Достонеи.

Средновековни остатоци. Просторот на акрополата бил повторно укрепен во средниот век: новото обѕидие (од камен без малтер) било поставено покрај остатоците од доцноантичкиот ѕид, чија што линија ја следи. Една голема издадена кула на западниот крај била ѕидана со малтер, а другите две кули ја фланкирале главната порта на североисточниот крај. Двете базилики од 6. век без преправки продолжиле да служат и во ова време. Долж јужното обѕидие се протега низа од станбени простории (тип казамати).

Сл. 111. „Градок”, Манастир, доцноантичко рударско грашче. Акрополата е обновена во средниот век (кастрон Морихово ?)

Сл. 112. „Градок”, Манастир, Акропола. Реконструкција.

Сл. 113. „Градок”, Манастир, наоди од 10.—12. век

Укрепениот простор зафаќа 1 ха и целиот е покриен со градежен шут и средновековна керамика. Ситни наоди: монета (фолис) на Јован Цимиски (крај на 10. век), бронзен прстен и парчиња од белегзии (10.—12. век), бројни предмети ковани од железо.

На 5 км јужно од Градок стои црквата на св. Никола во Манастир, најстара во Мориово. Големиот ѕиден натпис во неа од доцниот 13. век зборува дека црквата била изградена на местото на една постара (веројатно од 11. век). Во повелбата на Василиј II од 1019 г. стои дека под Мегленскиот епископ се наоѓала и црковната општина (енорија) Морихово. Не знаеме дали ова име означувало само регион или и место (крепост, „град”) како седиште на истоимениот регион. Како и да е, крепоста „Градок — Маркови Кули” близу Манастир ги има сите прерогативи да биде „град Морихово” од 10.—12. век. Името му се должи на веројатниот управник на овој регион Морих. Подоцна, со откривањето на нови рудни лежишта јужно од Манастир, 8 км јужно од Градок ќе се издигне крепоста Чемрен во новото стопанско и управно средиште на Мориово (сп. под Зовик, Битола).

Прилепец​

Укрепен збег. Сл. 114.

Лит.: Н. Вулиќ 1937, 39—40, 50 (Волково); — И. Микулчиќ TIR, 99 (Пелагонија).

Местоположба. Месноста „Марков Ѕид” се издига над североисточниот крај на Прилепец, на западната падина на Селечка планина, 8 км јужно од „Маркови Кули”, Прилеп. Претставува доминатен рид 300 м високо над Полето (960 м н.м.) и со голема прегледност наоколу. Западниот дел е пони-зок и зарамнет, во вид на широка тераса опкружена со многу стрмни падини. Источниот дел се издига во карпсет куп, одвоен со тесно мало седло од планината на исток. Две поројни бразди северно и јужно од ридот ја задржуваат повремено водата, неопходна за живот.

Најстари остатоци. Во раната и доцната антика жителите од богатите населби во Полето барале засолниште на ридот Марков Ѕид. Веројатно тогаш акрополата добила камено обѕидие и служела како збег, на што укажуваат ретки археолошки наоди од тие времиња.

Средиовековни остатоци. Околу терасата на западниот крај запазено е обѕидие кое врти долж работ, потпирајќи се на издадените големи карпи. Ѕидот е граден од камен со слаб малтер и широк само 1—1,3 м, а влечен е во куси прави потези кои формираат силно искршена (цик-цак) линија. Сето ова јасно го определува како доцносредновековна ѕидарија. Ѕидот околу акрополата се распаднал целосно и од него останале само наместа траги од растурен шут. Во оградениот простор се среќаваат ретки парчиња од сред-новековна огнишна грнчарија и црепни. Траги од постојано живеење нема.

Укрепениот простор на Марков Ѕид има големина од преку 7 ха (акрополата мери 2 ха и терасата 5.3 ха). Оваа големина изненадува, укажувајќи од своја страна дека околината на Прилеп била густо населена во доцниот среден век. Позицијата потсеќава делумно на Маркови Кули — Прилеп (од истото време) и веројатно оттаму доаѓа и името на ова место. И овој збег бил изграден веројатно по битката на Марица (1371 г.), кога турските хорди неколку децении ги пустошеле нашите краишта пред конечно да ја воспостават својата управа во Македонија.

Сл. 114. „Марков Ѕид”, Прилепец, укрепен збег; доцен 14. век ?

Трескавец​

Укрепен манастир и збег. Сл. 115.

Лит.: Н. Вулиќ 1937, 45; — Ф. Папазоглу 1957, 223 (Колобаиса); — И. Микулчиќ 1966, 72; — истиот и Б. Јосифовска во TIR, 72; — В. Кравари 1989, 342.

Местоположба. Месноста „Трескавец” лежи 6 км северно од центарот на Прилеп и 2 км јужно од Горно Село. Претставува 600 м висок врв (1400 м н.м.), со голема прегледност над околината. Обрабен е со вертикални карпи и со гранитни грамади од север и запад; од југ е пристапен преку тесно седло, а од исток го наткрилува карпата Златоврв (1422 м), што како најмаркантен ориентир се гледа од полето до 20 км далеку. За време на непогоди громовите удираат многу често во овој врв, па оттука доаѓа и името (Трескавец).

Најстари остатоци. На врвот на Трескавец постоело светилиште уште во античко време. Од римската епоха (2.—3. век) потекнуваат два натписа на мермерни постаменти, посветени на Аполон Етеуданос (Громобиец) и Артемида. Тука е споменато и името на светилиштето. Колобаиса. Местото било опслужувано од посветени луѓе и прислужници; од нив потекнуваат бројните гробови, раскопани на седлото јужно од врвот (хеленистичко и римско време). Верници — аџии ја посетувале Колобаиса од далеку.

На крајот од антиката на местото на античкиот храм била подигната христијанска црква. Од неа останаа парчиња од мермерни столбови и друти украси расфрлени наоколу. Во тоа време било изградено и цврсто обѕидие со малтер околу зарамнетиот врв и црквата, со придружните градби и становите на прислужниците.

Средновековни остатоци. Споменот на старото светилиште горе на врвот. обвиткано со мистика и грмотевици, живеел и во средновековието. Манастирската црква св. Богородица, сочувана до денес, потекнува од 14. век меѓутоа била изградена врз постари остатоци. Опколена е со манастирски конаци и со други градби, а целиот комплекс е опфатен со обѕидие, подигнато врз постари остатоци. Укрепениот простор има големина 300 х 150 м (4 ха). Тука стоеле и амбари, магацини, визби и други економски потреби на големиот манастирски имот.

Во црковните документи Трескавец се споменува во 1334/5, 1343, 1345 и уште во 1467/8 година. Манастирот бил основан најдоцна во 1230 година. Во 14. век имал голем метох, со бројни села и имоти во Пелагонија и подалеку, што му биле подарени. Во тоа време и пазарот во Прилеп бил должен да му плаќа по 100 перпери данок годишно. Во несигурните времиња во доцниот 14. век манастирскиот укрепен простор на Трескавец несомнено служел како збег за околното население.

Сл. 115. „Златоврв”, Трескавец, Прилеп, укрепен манастир и збег од 14. век

Средновековни градови и тврдини во Македонија - Иван Микулчиќ​

 

[Eddie_rebel]

Средновековни градови и тврдини во Македонија - Е-книга