Каде се закопани десетина четници на Питу Гули?
Осумдесет и седумгодишниот Петар Дамчески една работа досега ја чувал само за себе и своето семејство: сеќавањето на неговата баба Стојна и нејзиното сведоштво за крушевските денови по 13 август 1903 година. Подоцна, кога стравот од Турците во Крушево барем малку стивнал, таа раскажувала дека неколку дена по битката, заедно со уште три жени заминала во реонот на Мечкин Камен, за да ги тргнат од патот убиените востаници, да ги симнат повеќе метри подолу и тука да ги закопаат или да ги запретаат нивните тела со гранки и камења
„Приквечер борбата престана, зашто Мечкин Камен беше прекриен со мртви и тешко ранети востаници на кои никој не можеше да им помогне. Турците не запреа туку со брз марш го продолжија своето настапување кон градот. Востаници, башибозуци и турски војници лежеа мртви и ранети еден до друг. Дури утредента по конечното освојување на градот, Мечкин Камен повторно поцрне од војници. Дојдоа, да ги доубијат нашите ранети... и да ги погребат своите“.
„Приквечер борбата престана, зашто Мечкин Камен беше прекриен со мртви и тешко ранети востаници на кои никој не можеше да им помогне. Турците не запреа туку со брз марш го продолжија своето настапување кон градот. Востаници, башибозуци и турски војници лежеа мртви и ранети еден до друг.
Дури утредента по конечното освојување на градот, Мечкин Камен повторно поцрне од војници. Дојдоа, да ги доубијат нашите ранети... и да ги погребат своите“.
Вака Наум Томалевски, врз основа на сведоштво на двајца преживеани борци, во 1929 година во весникот „Слобода или смрт“ го опишал крајот на крушевската илинденска епопеја. Тоа е последниот час на славната битка на Мечкин Камен, која завршила околу 20 часот на 13 август 1903 година.
Петар Дамчески, 87-годишен крушевчанец, кој со децении живее во Прилеп, цел работен век го поминал како војник и полициски командир. Ја преживеал Втората светска војна, по која следеле години на службување на македонско-албанската граница во немирните времиња по 1945 година. Видел сé и сешто, претргал преку главата многу неволји, за сега мирно да ја живее староста. Но, една работа, досега ја чувал само за себе и своето семејство: сеќавањето на неговата баба Стојна и нејзиното сведоштво за крушевските денови по 13 август 1903 година. Подоцна, кога Турците и стравот од нив во Крушево барем малку стивнале, таа со шепот кажувала дека неколку дена по битката, заедно со уште три жени заминала во реонот на Мечкин Камен, за да ги тргнат од патот убиените востаници, да ги симнат повеќе метри подолу и тука да ги закопаат или да ги запретаат нивните тела со гранки и камења. Каде точно, може ли Дамчески денес да се сети, да го препознае местото на кое поминувал како дете и за кое му зборувала неговата баба, но и мајка му Вица и татко му Ванѓу?
Од Крушево до Мечкин Камен во 1903 година се стигнувало по заобиколен пат, кој и денес го користат крушевчани, посебно во овие летни денови кога се обидуваат да се снабдат со некој товар дрва за греење во текот на долгата зима. И ние тргнуваме по него - стариот земјен пат - барајќи ги Караѓоините ниви, или како што ги именува Дамчески повторувајќи ги зборовите на неговите предци - „Караџојните нивје’ кои се уште ги кријат коските на дел од борците во последната илинденска битка за Крушево“.
Некаде на половина пат минуваме крај чешмата која постоела и пред 106 години и од чија вода, за последен пат се напил војводата Питу Гули. Никола Киров Мајски (крушевчанец, сведок на настаните, автор на „Крушево и неговата борба за слобода“, Софија 1939) опишувајќи ја битката вели: „Кај чешмата падна убиен знаменосецот, а еден куршум ги прокнижа градите на војводата“. Дали е тоа оваа чешма?
Токму тука нé пресретнуваат двајца крушевчани. Знаат каде се наоѓаат нивите што ги бараме, но баш ги интересира зошто сме тргнале кон нив. Кога им кажуваме дека го бараме местото каде што се закопани дел од комитите на Питу Гули, постариот се насмевнува: „Вие го барате тоа што педесет години други не успеале“. Сомничаво вртат со главата, но нé поведуваат кон местото. Уште десетина минути по стариот пат и доаѓаме до Караѓоините ниви. Крушевчаните си заминуваат не пропуштајќи да не подзамислат со забелешката дека и Мечкин Камен не е тоа што ние мислиме, а Дамчески внимателно ја разгледува околината. Пејзажот е тој - широка рамнина што благо се спушта под патот - но нивите веќе не постојат, меѓите исчезнале, а земјата обраснала со висока зелена трева.
- Тоа е тоа - вели Дамчески - тука биле убиени повеќе од десетина комити. Не се сеќавам на точниот број што баба ми го кажувала, но секогаш кога мислам на ова, низ главата ми се врти бројката 16. Овде на патот, неколку дена лежеле нивните тела. Сонцето и поминатото време веќе почнале да ги нагризуваат. Баба ми и трите жени ги тргнале од патот и го одвлечкале подолу. Не знам дали ги закопале или само ги запретале за да не ги развлечкаат животните. Сé си мислам дека барем првите што ги тргнале ги закопале, а потоа, кога се умориле, другите едноставно ги покриле со гранки, земја и камења.
Го разгледуваме пределот. Педесетина метри под патот има мал дол кој е идеално место за сокривање на телата. Но, нивите се прилично далеку од врвот каде се наоѓа споменикот пред кој секоја година се одбележува Крушевското востание. Што барале овие четници дури овде?
- Можеби тука сакале да ја пресретнат турската војска, а не би било чудно и да се обидувале да се повлечат - гласно размислува Дамчески.
Во битката на Мечкин Камен учествувале 370 востаници, од кои јадрото го сочинувале стотина. Другите се распоредиле по пристапните патишта кон Крушево, а овој е еден од нив кој води од или кон с. Бирино. За разлика од карпата наречена Мечкин Камен со која не задеваа нашите двајца „водичи“, ова место дава можности за предност во борба, но истовремено нуди и опција за повлекување, која кај Мечкин Камен ја нема или би се свела на бегање. А, со оглед на тоа што досега не е извршена вистинска реална реконструкција на сите настани од 13 август 1903 година, нема причина за отфрлање на сведоштвото. Верно, тука некаде, на тој простор од неколку стотини квадратни метри, можеби уште почиваат коските на 16-те борци од Мечкин Камен. Или барем на оние што имале среќа баба Стојна и нејзините три придружнички да ги закопаат и со тоа да ги заштитат од челустите на дивите животни.
Тргнуваме со виталниот дедо Петре назад кон Крушево, а потоа и кон Прилеп. Не пропушта да набере крушевски кантарион, кој е посебно буен десетина метри пред онаа таинствена чешма. Ист таков каков што береле неговата баба Стојна и мајка му Вица, и на чиј вкус сварен како чај во некои далечни зими сé уште се сеќава. Знаеме дека од овој ќе проба и сега, среде лето. Зошто сега со мирна душа може да се враќа со мислите во Крушево, свесен дека сведоштвото на неговата храбра баба е зачувано.
Турски дефтер за битката на Мечкин Камен
Според „Турски документи за оружените борби во Македонија“ (издание на Државниот архив на РМ, а во превод, редакција и коментар на д-р Драги Ѓоргиев), кои ги содржат податоците од два турски дефтери за борбите во Македонија во периодот 1903 - 1908 година, во битката во која загинал Питу Гули се убиени 56 четници (бројката 56 била напишана со молив и ставена во заграда), без ниту еден ранет или заробен. Во дефтерот стои и следното:
„Загуби на царската војска:
Убиени: редовна војска - 6; жандарми -; заптии - 1;
Ранети: редовна и резервна војска - 8; жандарми -; заптии -;
Име на водачот на четата: Питу Гулев;
Објаснување: Водачот е убиен. Ги запалиле владината зграда, телеграфот и касарната. Ги убиле владините службеници...“
Никола Киров Мајски ги запишал името на војводата и на 46 загинати и 4 ранети востаници, оставајќи го списокот отворен. Според Кочо Топузоски, крушевчанец, адвокат од Скопје, кој повеќе години упорно ги истражува настаните од 1903 година „точниот број на загинати на Мечкин Камен не се знае“ („Питу Гули, живот и потоа“, Скопје 2003). Уште помалку каде лежат коските на поголем дел од нив.
Средба со братот на Никола Карев во дворот на Колишевски
Петар Дамчески бил учесник во борбите на Сремскиот фронт во Втората светска војна, потоа член на милициското обезбедување при судењето на Методи Андонов - Ченто, а се сеќава и на моментите кога во дворот на вилата на Лазар Колишевски на Водно во Скопје, го сретнал братот на Никола Карев, Ѓорги, кој како затвореник бил одведен таму да работи во градината. И самиот крушевчанец, Дамчески веднаш го препознал Карев, но не смеел да му се јави. По неколку дена дознал дека Ѓорги Карев починал во затворот во Идризово, а гробот не му се знае ни до денешен ден. Сликата на братот на Ѓорги Карев, кој во затвореничка облека ги полева цвеќињата во дворот на комунистичкиот властодржец Колишевски, засекогаш му се врежала во сеќавањето.
Бил командир на станицата на Третиот реон во тогашно Скопје (денешен Бит Пазар), работел во обезбедувањето на Владата на Македонија, за оттаму да биде испратен по станиците низ Западна Македонија. Во средината на педесеттите години на минатиот век работел во мариовското село Дуње, кое деновиве поради исчезнувањето на петгодишнината Ангела беше во центарот на вниманието на македонската јавност. По уште неколку други прераспоредувања, пензиониран е во 1968 година.
Од судскиот процес против Ченто посебно во помнењето му се останал еден дел:
„Бев во обезбедувањето на судницата, така што ја следев расправата, иако тоа и не беше некоја расправа, затоа што ретко му даваа збор. Но, се сеќавам кога на една констатација на обвинителот, Ченто бурно реагираше велејќи дека тој не се согласува со терминот дека Македонија е ‘во рамките‘ на Југославија, туку треба да стои дека таа е ‘под рамките‘ на Југославија“, раскажува Дамчески.
Смилево заобиколено за Илинден
Заборавено од државата, дури и пред големиот празник Илинден, славно Смилево и неговите жители го живеат своето зачмаено секојдневие. Родното место на познатиот македонски револуционер Даме Груев, кое има и историска улога во подготовките на Илинденското востание, наместо туристичка атракција е опустошено и маргинализирано, обвинуваат од Здружението за заштита на ликот и делото на Даме Груев.
- Селото е целосно запоставено, а населението се посиромашно и се помасовно се иселува и заминува. Во прославувањето на Илинден нанесена е голема неправда на Смилево од страна на државните институции, кои години наназад немаат никакви активности и не вложуваат ниту денар за одбележувањето на големиот празник. Дамјан Груев, како основач на македонската револуционерна организација и водача на Илинденската револуција го заслужува пиедесталот, а не тој да биде изложен на маргините како што тоа често се случува- вели Ристо Грујовски, претседател на здружението.
Меморијалниот музеј во Смилево изграден по повод стогодишнината од Илинденското востание и спомен плочата на родната куќа на Даме Груев се единствените обележја во селото кои зборуваат дека тоа е една од позначајните точки на македонската геополитичка карта.
- Не знам зошто се посветува толку големо внимание на Иселеничката средба што се одржува на 2 август во потпелистерското село Трново. Немам ништо против таа манифестација, но да се заборави Смилево за Илинден, кое има исклучително значајно место во македонската историја, а да се фаворизира Трново е нешто неразбирливо - додава Грујовски.
Дел од активностите на здружението е Смилево повторно да заживее со ангажман на целиот творечки и интелектуален потенцијал кој носи смилевски корени. Најавуваат и акција за собирање на предмети и пишани документи, докази кои зборуваат за Илинденскиот период, а ќе го најдат своето место во меморијалниот музеј во Смилево. Но, апелираат државата да му даде соодветен третман и да помогне ова револуционерно село да се извлече од заборав.
. Се однесува на Македонија и, според мене, повеќе на нејзината историја, па затоа овде го поставив.
