ДОКУМЕНТ ЗА МАКЕДОНИЈА ОД 1920 ГОДИНА
Британците во детали ја скицирале ситуацијата за Македонците и Македонија, ама мудро молчеле
Резултатот од европската интервенција во Македонија изостана. Ситуацијата ја влошувале и постојаните навлегувања во Македонија на грчки и бугарски чети, напишале британските специјалисти по Првата светска војна, пред кроењето на новата карта на Европа.
По победата на силите на Антантата во Првата светска војна почнале преговорите за прекројување на картата на Европа. Се разбира дека условите ги диктирале големите држави, меѓу кои била Велика Британија. Подготовките за мировната конференција во Париз (18 јануари 1919 - 20 јануари 1920 година) британската делегација, составена од 600 лица, ги сфатила сериозно и ангажирала голем број специјалисти: економисти, историчари, етнолози, политичари... за да подготват материјал за засегнатите земји, меѓу кои и за Македонија. Во материјалот што го подготвило Министерството за надворешни работи, Македонија била претставена од сите аспекти: историски, географски, политички, етнички, верски, економски...
Материјалите биле публикувани во 1920 година, а меѓу нив е и документот под наслов „Македонија“, објавен од Државниот архив на Р Македонија, во превод и редакција на Т.Чепреганов и Л. Пановска.
Политичка географија
Во првиот дел, Физичка и политичка географија, - Положба и граници, Македонија е претставена како целокупна територија во нејзините природни граници:
„Областа позната под името Македонија во разни периоди често се менувала и никогаш не се формирала како единствена административна единица... во скратена интерпретација за Mакедонија, границите се дефинирани како што следува: на исток, границата ја сочинуваат устието и долниот тек на Места, а линијата на поделбата ја следи сегашната бугарска граница преку планината Кашлар сè до планинскиот венец на Доспат. Продолжува на северозапад по горниот басен на Mеста кон планината Рила. Ја вклучува долината на Струма до близината на Ќустендил, ги допира јужните делови на поранешната српска граница во близината на Врање и ги следи планините Скoпска Црна Гора и Шар Планина до сегашната граница на Албанија. На југ, линијата оди по должината на височините на Шар Планина и планинскиот венец на планината Пинд. На југ границата ја следи старата грчка граница преку планините Хасија и Камвунија до Олимп. На југоисток е Егејско Море. Вака дефинирана Македонија го зафаќа централниот дел на Балканскиот Полуостров приближно меѓу 40º и 42 º 30` на северна географска ширина и меѓу 20º 30` и 25º источна географска должина“.
Но исто така е констатирано дека таа потпаѓа под три различни влади – српската, грчката и бугарската и прецизно се определени границите на српска, грчка и бугарска Македонија, претставени се планините, крајбрежјето, реките и езерата на целата територија на етничка Македонија.
Етнос и јазик
Зборувајќи за етничкиот состав на земјата, составувачите на документот ги набројуваат главните етнички групи и се задржуваат на Словените како најголем дел од популацијата.
„Словените во Македонија го сочинуваат најголемиот дел од популацијата. Изолирани од Словените од Србија и од Бугарија, сè до последните години, тие биле посебен народ сè до 1870 година. Меѓутоа, со формирањето на Бугарската егзархија во 1870 година... едни останале под Грчката патријаршија како што биле отсекогаш, други ја прифатиле Бугарската егзархија, а останатите ја признале српската национална црква... Македонските Словени зборуваат дијалект, или подобро кажано повеќе многу слични дијалекти на словенскиот јазик... Словените зборуваат еден или друг од многуте дијалекти на македонските Словени, кои се сродни со српскиот или со бугарскиот јазик... Во однос на религијата македонските Словени што ја признаваат Бугарската егзархија се повеќебројни од тие што ја признаваат Српската национална црква. Тоа е без сомнение историската причина поради која Бугарската егзархија, признаена од Турција во 1870 година, работела во поволни околности. Најдобриот тест за националноста на балканските Словени е, по правило, нивната лична свест; сепак, во последните години бил извршен толку голем политички притисок врз македонските Словени што дури и плебисцитот може да се стави под сомневање. Бугарите извршиле извонредна работа со отворањето училишта, а образованието несомнено направило многу за да ја стимулира бугарската свест...“.
Во однос на населението, се даваат податоци за бројот на жители на целата територија на Македонија, а потоа одделно за сите три дела – „грчка“, „српска“ и „бугарска“ Македонија, како и за приближниот број на различните етникуми во Македонија, но тој број, според авторите, е неверодостоен, зашто се разликува во зависност од тоа од кои национални организации е даден.
Постојани конфликти меѓу етникумите
Потоа, во вториот дел - Политичка историја – најпрвин е дадена хронолошка таблица на поважните историски настани на територијата на Македонија од 338 г. п.н.е. – битката кај Херонеја, кога Филип Македонски ја воспоставил својата власт врз Грците - до Букурешкиот мировен договор во 1913 година.
Текстот под наслов „Македонија во средниот век (околу 557-1430 година) почнува со следнава констатација: „Добро е да се знае нешто за праисторијата и уште повеќе за средновековната македонска историја, бидејќи во тврдокорните традиции на Блискиот Исток опстанале спомените за византиската, бугарската и српската хегемонија на земјата, на постојани конфликти меѓу етникумите, чии барања се совпаѓале. Така, иако ниту еден Англичанец не би имал претензии за голем дел од Франција под јаремот на Едвард III, Србите сè уште зборуваат за неговиот современик Стефан Душан како неговото крунисување за цар во Скопје да се случило вчера; Грците зборуваат за Александар Македонски и за Васили Бугароубиецот како вековите што поминале, гледано од последниот ден, да се еден поглед во ноќта. За Турците, кои беа најголемите натрапници во Европа, балканската историја, повторно отворена во 19 век, почна скоро точно таму каде што беше наеднаш прекината во 14 и во 15 век“.
„Вистинската етничка карактеристика на жителите на Македонија е нејасна“ – се вели понатаму – „но нема причина да се претпостави дека некогаш биле уништени, иако често биле напаѓани од странски сили или имиграција. Во старите времиња биле третирани надвор од елинската граница....иако нивната владетелска династија го истакнала своето барање кон грчката националност... и иако како кралеви на Македонија тој (Александар Велики) и неговиот татко Филип ја наметнале својата власт над Грците, јазикот и цивилизацијата на Грција, а не на Македонија, се тие што тој (Александар Велики) ги проширил насекаде во светот“.
„Македонското прашање се појавило пред 13 века, кога Словените мигрирале на Балканскиот Полуостров. Пред нивното мигрирање во Македонија, која сè уште претставувала „ветена земја“ за разните балкански етникуми, таа била интегрален и неоспорен дел од Византиската Империја. Токму долгото византиско поседување на Македонија модерните грчки писатели го сметале како силен аргумент во нивна корист“.
„Сепак, единствените вистински конкуренти за Македонија, со кои Грците морале да се соочат во раниот среден век биле Бугарите, кои во 679 година го окупирале делот од нивната сегашна територија меѓу Дунав и планината Балкан, што одговара на Дунавска Бугарија од Берлинскиот договор“.
Од 9 до 12 век, според авторите на овој документ, Македонија потпаѓала час под Бугарското Царство, час под Византиската Империја, сè додека во 12 век не се појавила Србија како најмоќна држава на Балканскиот Полуостров. „Стефан Душан (1331-55) ја освоил цела Македонија освен Солун... во 1346 година бил крунисан во Скопје, кое исто така го направил своја престолнина, како `цар на Србите и Грците`“, меѓутоа „неговото огромно царство се распаднало со неговата смрт“. Но со навлегувањето на Турците во Европа, Србите биле поразени во битката кај Марица, по Косовската битка 1389 година биле покорени од Турците, во 1393 година паднало и Бугарското Царство. Најдолго опстанал Солун, но и тој во 1430 година бил освоен од Турците. „Така, - заклучуваат авторите на документот, - од тоа време Македонија била политички под Турците, а црковно под Грчката екуменска патријаршија. Тие што не биле муслимани биле колективно класифицирани како „Грци“, без оглед на националноста... Скоро пет века Македонија останала под турска власт“.
„Македонското прашање, - се вели понатаму, - мирувало сè додека Турците-освојувачи продолжувале да ги задушуваат националните чувства на балканските народи, но тоа, како директно наследство од средниот век, се обновило веднаш штом започнале да се освестуваат балканските етникуми во 19 век... Во неговата сегашна форма, македонското прашање е директен резултат од формирањето на Бугарската егзархија... На 11 март 1870 година со ферман е формирана Бугарската егзархија. Таа го опфатила целиот Дунавски вилает, освен општопознатите небугарски градови и села како што е Варна, вклучувајќи ги градовите Ниш и Пирот, кои подоцна со Берлинскиот договор ѝ биле доделени на Србија. Понатаму, со ферманот се предвидувало и други места да можат да преминат под управата на егзархот ако две третини од населението го посакаат тоа... оттогаш христијаните и Грците повеќе не се поистоветуваа во европска Турција... Од тој момент започнала војна на нож меѓу патријаршистите и егзархистите, а Македонија станала бојно поле на ривалската грчка и бугарска пропаганда. Владиките станале пиони во политичката борба, а селаните се убивале едни со други во името на спротивставените црковни власти. Бугарската егзархија не донела мир, туку меч“.
Понатаму авторите се осврнуваат на договорите од Сан Стефано и Берлин: „Неуспешниот Договор од Сан Стефано, потпишан на 3 март 1878 година, станал бугарска повелба за Македонија, на која политичарите постојано се повикувале, а имал и долготраен ефект врз бугарскиот народ... Доколку договорот бил прифатен, ќе се обновеше бугарското царство од средниот век, безнадежно ќе се распарчеше Турција, со што ќе им се ставеше крај на грчките стремежи спрема Македонија...Но, договорот од Берлин ја исфрли Бугарија од Македонија, која, пак, по кратка постапка беше споена со остатокот од Турската Империја“.
„Формирањето на Бугарското Кнежество во 1878 година... ја зголемило важноста на Бугарската егзархија... Затоа било природно што Србија и Романија, согледувајќи го напредокот на Бугарија во Македонија преку издигнувањето на Егзархијата, да започнат да агитираат за обнова на српската Пеќка патријаршија, која постоела во средниот век... Црквите и училиштата станале омилено оружје на соперниците... Турската влада увидела дека зголемувањето на конфузијата кај македонските етноси била најдобрата можност да се задржи земјата... на тој начин Портата ги фаворизирала еднаш Бугарите, еднаш Србите, еднаш Грците, согласно нивните слабости или настојчивост“. По Грчко-турската војна од 1897 година „... како резултат на Австро-рускиот договор, кој бил насочен кон зачувување статус кво на Балканскиот Полуостров, македонското прашање било ставено во мирување. Меѓутоа... по две години Македонскиот комитет, кој имал свое седиште во Софија и ја сумирал својата програма во фразата „Македонија на Македонците“, во јануари 1899 година упатил петиција до големите сили препорачувајќи формирање автономна македонска провинција со Солун како нејзин главен град, под управа на генерален гувернер, `припадник на доминантната националност`...но ...Македонскиот конгрес во Женева не постигнал ништо благодарение на внатрешните разидувања и дејствувањето преминало на терен“.
Четите на Комитетот, според овој документ, продолжиле да предизвикуваат судири со Турците, но и со претставниците на странските пропаганди во Македонија. „Потоа дошло до расцеп во Комитетот на екстремен дел под раководство на Сарафов, кој фаворизирал сила, и на умерен дел, кој претпочитал легални начини и образовна пропаганда. Првонаведениот бил свесен за фактот дека европскиот печат единствено бил заинтересиран за балканските етникуми кога тие се убивале меѓу себе или кога им нанесувале штета на туѓинците. Целиот свет станал свесен за постоењето на македонското прашање кога Мис Стон, американска мисионерка, била фатена од група политички разбојници“.
--- надополнето: 3 февруари 2014 во 18:29 ---
„Австро-Унгарија и Русија, двете најнепосредно заинтересирани сили, имале исто мислење; нивните министри за надворешни работи се состанале во Виена и во февруари 1903 година го подготвиле планот за реформи во трите македонски вилаети Солун, Монастир и Косово, кој другите сили го поддржале... Султанот го прифатил австрорускиот план на реформи, но негов единствен резултат било зголемување на нередот...“.
--- надополнето: 3 февруари 2014 во 18:32 ---
Понатаму во документот се споменуваат акциите на четите, бомбашките атентати во Солун, заземањето на Крушево и поднесувањето на втората верзија на реформскиот план на Австрија и Русија познат под името Мирцштегска програма, подоцна проширен и со финансиски реформи. Меѓутоа, констатираат составувачите на документот, „резултатот од европската интервенција во Македонија изостана“. Ситуацијата ја влошувале и постојаните навлегувања во Македонија на грчки и бугарски чети. „Спротивставените страни, - се вели во документот, - кои ги добивале нивните титулари од грчкиот патријарх и од бугарскиот егзарх, а кои биле тајно охрабрувани од конзулите и од свештениците, се убивале меѓу себе во име на религијата... Таква била ситуацијата кога почнала Турската револуција во 1908 година“ – се вели во документот. „Револуцијата се родила во Македонија... Во Ресен, во близина на Преспанско Езеро, мајорот Нијази започнал револуционерно движење; така, во различни македонски градови Енвер-бег и Комитетот за првпат го прогласиле Уставот...“. Меѓутоа, „македонскиот меден месец не траел долго. Многу фалената еднаквост на етникумите во практиката се покажала дека значи забрана на нивните одделни привилегии заради лудилото на еднаквоста... а потоа, првпат во балканската историја, балканските држави донеле одлука еднаш засекогаш да го решат меѓу себе македонското прашање. Резултат на тоа била Балканската војна од 1912 година... Како последица на Првата балканска војна Македонија престанала да постои како турска провинција. Победите на четирите сојузници го протерале исламот од таа сериозно измачена земја. Македонија, ослободена од муслиманите, наеднаш станала јаболко на раздорот меѓу христијаните; Втората балканска војна била резултат токму на тоа. Тој конфликт, грчко-српскиот договор и третиот договор во Букурешт (10 август 1913 година) ги утврдиле границите на Грција, Бугарија и на Србија“.
