НОВИ СОЗНАНИЈА НА НАШИТЕ ВИЗАНТОЛОЗИ
ГРЧКИ ЦРКВИ ОД 18 И 19 ВЕК ИКОНОПИСАНИ ОД МАКЕДОНСКИ ЗОГРАФИ
Македонските зографи интензивно работеле на Света Гора Атоска, во Солун и во неговата околината во 18 и на почетокот од 19 век. Уште помногубројни биле мајсторите-ѕидари, занаетчии, трговци од западна Македонија, од Дебар, Струга, од реканските села. Ова се важни сознанија за нашата културна историја на 19 век, период што допрва ќе се истражува.
До овие сознанија дојде нашиот византолог д-р Сашо Цветковски, кој измината година беше на неколку студиски патувања во северниот дел на Грција. На едно од нив откри нова икона од Дичо Зограф, посветена на „Богородица Несвенлива роза“, насликана во 1865 година, а денес се наоѓа во грчкото село Трилофос, сместено меѓу Солун и планината Атос.
- Ова истражување отвори многу научни проблеми. Се увиде дека таа икона од Дичо Зограф не случајно се нашла таму. Дури постојат и посебни општини на дебрани, посебни групации, кои со генерации престојувале во Солун, работеле како ѕидари и учествувале во изградба на цркви, изработувале иконостаси, биле поврзани со трговија. Веројатно по тој пат иконата стигнала во Солун. Но се открија и други работи - многу зографи што работат на Атос, околу и во Солун - објаснува Цветковски.
Македонски монаси на Атос
Трагајќи по творештвото на Дичо Зограф, тој со колегите од Грција продолжил да истражува околу Серес, Драма и Атос. Не наишле на конкретни дела потпишани од Дичо Зограф, но виделе голем комплекс на фрескосликарство во црквата „Св. Ѓорѓи Негрита“ каде што работел Михаил од Самарина - човекот кај кој Дичо го учел и го усовршувал занаетот.
- Тие години, од 1838 (можеби порано) до 1840/42 година, Дичо работи со него. Излезе дека се точни старите записи од сеќавањата на постарите од мијачкиот крај, дека тој со некои Цинцари работел во пределите на Драма и на Серес и таму го учел занаетот. Сега се покажува дека сето тоа е точно. Зборувам за многу ран период и ние немаме дела од тоа време. Но, голема е веројатноста Дичо со помош на Михаил да ја подготвил својата прва „Ерминија“ од 1844 година - вели Цветковски.
За византолозите било посебно интересно и важно да го посетат Зографскиот манастир на Атос каде што во втората половина на 18 и во целиот 19 век доминирале македонски монаси. Ги имало од Дебар, западна Македонија, од Малешевијата.
- Тие така и се нарекуваат - Малешевци, тоа можевме да го видиме од некои записи таму. Но, имаат голема оставина, не само како архивски материјал туку и како уметнички дела. Тоа се нарачки на Анатолиј Зографски, Партениј Зографски, на таа генерација големи духовници. Последниот од нив е Kалистрат Зографски, кој на почетокот од 20 век е еден од последните големи зографски игумени. Умрел во 1914 година и годинава ќе одбележиме 100 години од неговата смрт. Тоа е многу важно - вели Цветковски.
Зографскиот манастир е важен за нас
Според него, Зографскиот манастир е исклучително важен за нашата културна историја. Затоа се надева дека и понатаму ќе има пристап до неговите ризници, многуте параклиси, кои с` уште не се целосно истражени.
- Особено до архивата во која постојат изворни документи и податоци за Анатолиј Зографски, Партениј Зографски и верувам за уште цела низа монаси од Македонија. Првиот манастирски фотограф што ја набавил и првата фотокамера во манастирот и оставил исклучително вреден документарен материјал од почетокот на 20 век е монахот Атанасиј, родум од Дебар. Според преданието што и денеска е живо, Зографскиот манастир е ктиторско дело на тројца охриѓани. Но, денес тој е бугарски манастир и таму доминираат бугарските монаси. Во овој период се во голем подем. Ако пред 30 години имало 3-4 монаси, сега има повеќе од 40 - објаснува Цветковски.
Ако годинава ја поврземе со годишнината од смртта на Kалистрат Зографски, Цветковски вели дека би можело да се направи уште некое истражување на Атос.
- Имаме наши млади момчиња, кои во Бугарија завршија богословија и духовна академија. Тие го следат творештвото на Kалистрат Зографски, особено неговото црковно пеење оти тој бил голем протопсалт, голем певец. Така, полека ќе ја заокружиме и таа историја на 19 век, како една целина бидејќи е дел кој речиси воопшто не е истражен - дециден е Цветковски.
ЦЕЛОТО ИСТРАЖУВАЊЕ ВО КНИГА
Од целиот проект спроведен лани во Грција ќе произлезе книга. Во неа нема да биде застапена само иконата на Дичо Зограф, туку и пошироки согледувања на 19 век.
- Се отвора едно големо поле за работа. Средишно место ќе има иконата на Дичо Зограф бидејќи таа е исклучителна и единствена во неговото творештво. Но, многу е важно што ги најдовме и непосредните фонографски предлошки, а сето тоа е поврзано со Атос и со графичките икони на Атос. Kога ги видов, сосема стана јасно дека Дичо Зограф се собирал како врвен професионалец. Досега знаевме дека собирал книжевни дела, црковна литература и од тоа добивал инспирација, вадел по некоја тема. Сега гледаме дека и тоа како користи графички предлошки. Тоа како компаративен материјал ќе се најде во книгата - вели Цветковски.
ЕДИНСТВЕНА ИКОНА ОД ДИЧО ЗОГРАФ
Иконата посветена на „Богородица Несвенлива роза“ според изработката е единствена од опусот на Дичо Зограф. „Богородица Несвенлива роза“ е средишен мотив, икографски збогатена со химнографски и со старозаветни композиции и засега е единствена во опусот на овој зограф. Иконата е билингвална со црковнословенски и грчки натписи, а сликана е во 1865 година. Kтиторот, донатор на иконата, бил Христо Ангел од Струга, како што пишува на ктиторскиот натпис.
Весна И. Илиевска
