Ми се чини дека трагедијата на Венко не е толку во неговата национална лабилност колку што е во неговата безмерна ароганција (треба во предвид да се земат и карактерните недостатоци на славните историски ликови - тие не биле совршени). Препотентноста на Марковски е посведочена и од повеќе негови современици, луѓе кои не му згрешиле. Се зборува дека Венко очекувал големи почести и висок статус во новата југословенска држава, многу поголеми отколку што добил. По неколку отворени судири со некои новојугословенски елементи човеков паднал во немилост. Интересно е дека до почетокот на „судирот“ меѓу поетот и југословенско - македонската политичка елита македонштината на Марковски не е доведувана во прашање. Откако се нашол на Голи Оток, по многу понижувања и отфрлања од поранешните „другари“, бил со раширени раце прифатен од мајка Бугарија која патем, му ги обезбедила државните почести и статусот што ги очекувал од Македонија, т.е Југославија. Мое мислење е дека Марковски бил донемајкаде понижен од страна на македонските (југословенските) комунисти и како резултат на тоа ја прифатил подадената бугарска рака, која добро ја платила неговата етничка трансформација од обесправен, понижен и отфрлен македонски поет во „освестен, благонадежен блгарски герој“.
Како и да е, неговата понатамошна кариера не му оди во македонски прилог, освен ако се случувало нешто за што ние овде немаме доволно информации.
Твоето мислење наполно се совпаѓа со овој текст.
Истовремено, како што се вели во сторијата на МИА, бугарската тајна служба почнува да го следи со образложение дека имала информација дека му е загрозен животот од УДБ-а, а фактички затоа што власта се сомневала дека соработува со ЦИА.
Всушност, според Коле Чашуле, великобугарската политика веќе се имала заситено од поетот, од неговата „служба“ и „услуги“, веќе бил ислужен, неупотреблив, оптоварувачки, па затоа бугарската држава била готова да тргува со него како со ситна монета за поткусурување во меѓудржавниот политички пазар. Се разбира, манипулацијата со понудата бугарската власт да го „испорача“ Венко Марковски како агент на ЦИА веднаш е отфрлена со образложение дека таква размена на „предавникот“ не доаѓа предвид.
Сето ова, меѓу другото, го забележал писателот Коле Чашуле во својот писателски бележник во декември 1991 година, пишувајќи за случајот Венко Марковски како за самоубиство на едно
„галениче навикнато на привилегии што ќе траат вечно“. Според Чашуле, смртта на поетот во јануари 1988 година во Софија, всушност го „ослободила од самиот него“, зашто ако тој, Венко Марковски „имаше свој поробител, своја зандана, свој усмрт, тоа беше тој самиот; неговата суета, илузија дека е поет над поетите, ум на умовите, борец над борците, век над вековите“.
Поет за еднократна употреба
Според Коле Чашуле, авторот на „Црнила“, ретки се примерите, како оној со Венко Марковски, кога човек сам си е свој најголем непријател. Дарбата на Венко, пишува Чашуле, беше несомнена, но исто така е несомнена и неговата амбиција да го завојува за себе сиот простор, да остане сам и единствен. Во тој контекст, неговиот карактер, амбиции, раѓаат првин кај другите, а потоа и кај него илузија на извонредност, безмалу на генијалност. За него се резервирани само пофалби, сеедно што напати немаат никаков аргумент во неговите „уметнички“ текстови:
„Во македонските прогресивни средини пред војната доаѓа до еуфорија во врска со неговата појава. Некритичноста на таа еуфорија има свое оправдание во политичките потреби на моментот. Актуализацијата на македонското прашање во новиот контекст го прави Венко Марковски, особено во Буграија, доказ за демократичноста и прогрeсивноста на националното прашање на комунистичкото движење. И додека Коста Рацин има постојани проблеми и конфликтни ситуации, Венко Марковски мошне бргу станува жртва на „коруптивна манипулација“. Всушност тој и верува на манипулацијата. Ја живее како единствена вистина. Уште повеќе кога го поддржуваат така силни протектори како што се комунистичкото движење и
Тодор Павлов, кој тие години е на врвот на својата популарност и влијание. Со време таа илузија станува природа на поетот. Со тој ореол тој ги живее годините на почетокот на Втората светска војна, па како антифашист бидува испратен во концентрационен логор, каде што е галениче на затворените во логорот“, запишпал Коле Чашуле пред 20 години, подвлекувајќи дека поради леснотијата со која Венко Марковски ги создава своите стихови, отсуството на елеменетарна критичност кон себеси, тој всушност претендира на диктатура на целокупниот простор. Притоа, во отсуство на каков и да е критички осврт, и со огромна поддршка на партијата и политиката, тој влегува во филмот дека животот ќе биде лесен, дека привилегиите ќе траат вечно, дека моќната конкуренција, ако сака да види свет, ќе мора да патка по него, да се восхитува неумерено, да го имитира, да му служи за навек. Значи, смета Чашуле, трагедијата на поетот се подготвуваше долго време:
„Првиот обид за манипулација со Венко Марковски го направија весникот „Зора“ и Јордан Бадев. Манипулацијата ја продолжи Тодор Павлов, а ја презеде новата власт во Македонија, македонската држава. Доаѓањето на Венко Марковски во Скопје беше безмалку означено како најзначаен настан на првата страница на „Нова Македонија“. Домот на Венко Марковски стана центар, собиралиште, во кое се одеше и заради Венко Марковски, но и заради тоа преку присутвото во тој дом да се добие статусно значење, место во хиерархијата на новата власт, затоа што таму не беа допуштани сите.
Селекцијата беше строга и, напати, сурово дискриминаторска. Секој нов стих, секоја нова поема, секоја нова книга беше проследена со седенки, со разговори во кои неумереноста во пофалбите беше единственото толерирано поведение. Всушност, Венко Мрковски беше опијанен од својата слава, седенките ги доживуваше како признанија, пофалбите како конечни вистини, со тоа се создaваше култ, а новосоздадената држава, власта, имаа потреба од него. Тоа што го создаваше Венко Марковски беше, според нив, недвосмислена потврда за автентичноста на јазикот, за оспособеноста на јазикот да создава литературни вредности, ја афирмираше нацијата, државата, а со тоа и создаваше легитимитет на тогашната врвна власт.
Државата не жалеше средства за него, сеедно што беа тоа дни на голема сиромаштија.
Националниот поет мораше да има се, беше изземен од она што беше секојдневие на народот. Навистина, во Македонија, тој уште немаше со кого да се мери, со кого да се споредува, поради што неподелено се исповедаше дека тој е македонскиот Пушкин. Се разбира, надвор од Македонија, тој мораше да се сведува на она што навистина беше, на својот вистински книжевен формат. А него и самата помисла на споредба го иритираше.
Луѓето знаеја кој е Мирослав Крлежа, кој е Иво Андриќ, и не се чувствуваа обврзани нив да ги поништат зарaди него. Напротив, сметаа дека тој е еден од многуте поети по војната кој допрва треба да се ослободува од влијанието на народната поезија, па неговото дело е само обична варијација според познати шаблони. Од друга страна, поведението на Венко Марковски надвор од Македонија, за разлика од уживањето во ловориките дома, даваше обемни докази за неговата приземна нетрпеливост, себевљубливост.
Распнат меѓу интимната, искрена вера во тоа дека е
парник на Пушкин, меѓу славата што му ја признаваше, и уважуваше, македонската држава и власт, а истовремено соочен со „суровата неправда“ што му ја нанесуваше вонмакедонскиот, југословенски контекст, Венко Марковски мораше да се сооочи и со појавата на книжевен и јазичен амбиент. Траумата од југословенскиот опит се закани дека ќе има и своја македонска димензија.
Имено, се појави
конкуренција, се појавија Ацо Шопов, Блаже Конески, се најавија поети како Гого Ивановски, Гане Тодоровски, Србо Ивановски, Славко Јаневски, а самобендисаноста на Венко Марковски не дозволуваше конкуренција па растеше неговото незадоволство. Притоа не остана поштедена од неговата лутина и приговор, па и бес, ни власта, државата... Венко Марковски искрено веруваше дека тие не го прaват ни најнужното да го одбранат од заговорот против него“, пишува Коле Чашуле.
Изолација во хотел во Крушево
Сето ова, заедно со Резолуцијата на Информбирото, Венко Марковски го идентификува како виновник за некаков „заговор против него“; верува дека Резолуцијата не само што го открива „виновникот“ туку ја покажува и перспективата, утврдува кој и како работел против него. Меѓутоа, за жал, определбата на Венко Марковски за Резолуцијата на ИБ внесува смут, дезориентација и во врхушката на власта.
Таа одеднаш се сети себеси загрозена. Без дотогашната легитимација. И се зафати да го „врати поетот на првиот пат“. За да му помогне, смета Чашуле, го изолира во хотел во Крушево, со сите привилегии на статусна изолација. Се ангажираа сите сили во „убедувањето“ на поетот, власта веруваше во можноста за
„превоспитување“ на поетот. И, се разбира, власта и поетот бргу се договорија: поетот го објави во „Нова Македонија“ своето прочуено покајничко писмо.
Неговиот гест беше шумно објавен како
„враќање на поетот“, при што се обзнани дека не се работи за обично враќање туку за враќање со „епохално дело – херојската драма Гоце. Сепак, критичките одгласи, и оние јавните, кои мораа да бидат езоповски срочувани, подвлекува Чашуле, но и оние другите, тајните, беа дека е во прашање просечно, та дури и потпросечно дело, драма сложена од слики за животот на Гоце Делчев, со изречно патетична интонација:
„Собирот во Друштвото на писателите во врска со „Гоце“ покажа дека настапува време на јавна критичка реч за Венко Марковски. Се разбира, незадоволството од овој собир беше двострано: незадоволен беше поетот, незадоволна беше и власта, но обете страни веќе немаа можност да се наметнат. Згора на тоа и кај самата власт веќе настапуваше своевиден замор од поддршката на Венко Марковски.
Годините што следуваа беа години на засилено
незадоволство на „државниот поет“ не само од тоа што не се изврши реставрација на неговиот пиедестал со сите привилегии, туку и од фактот што процесот на еманципација на македонската литература веќе создаваше вредности кои, надвишувајќи го делото на „поетот“, отвораа широки можности за афирмација на македонската литература независно од него“.
Смртта како враќање во реалноста
Во една таква душевна и духовна состојба, Венко Марковски, под псевдонимот „Леопарди“, објавува брошурка во прилог на ИБ, СССР и Бугарија, но набрзо е откриен од еден пријател од Велес и следува судска разврска, по која „државниот поет“ мора да оди во затвор:
„Во самиот почеток на процесот, тој се откажува од своето име Венко Марковски, изјавувајќи дека се вика Венјамин Тошев, дека е по народност Бугарин, и сака како на таков да му се суди.
Бугарската опција требаше да ги отвори патиштата за емиграција, таму каде што тој можеби очекуваше реституција на предвоената состојба. Уште повеќе што сега
Тодор Павлов беше и врвна власт. Годините непосредно по излегувањето на Венко Марковски од затвор до неговата емиграција во 1965 година се години на незадржлив разгор на нови вредности во македонската литература.
Се појавија нов бран исклучителни автори и дела, кои делата на Венко Марковски ни оддалеку не можеа да го следат. Понатамошното останување на „поетот“ во Македонија ветуваше драматично соочување со таа негативна, за него, стварност. Суетата, но и деформациите како последица на продолжената манипулација со него ги затворија сите други патишта освен оној што водеше во емиграција. Се разбира, првите години таму, во емиграција, привелигиите се неброени, наградите исто така.
Врвното место во хиерархијата на привилеигиите е под заштита на државата, но бугарската литература има сјајни писатели и поети, кои натрапникот го сметаат за туѓо тело кое заграбува голем дел од значајните привилегии за кои се борат и на кое рефлектираат многумина други, домородни автори. Македонската емигрантска судбина доживува нова реприза. Притоа, се разбира, неговата поезија, на трајни релации, не остава трага во бугарската литература.
Лишен од својот јазик, од неговата убавина, Венко Марковски се сведува на парола и плакат. Манипулацијата со него одново зема замав, сега главно како одмазда за неговиот „македонски период“. А до кои грди консеквенци стигна манипулацијата со Венко Марковски може да се види од понудата на Тодор Живков до југословенската дипломатија, Бугарија „да и го испорача Венко Марковски на Југославија, респективно на Македонија, затоа што е евидентирана негова
соработка со ЦИА“.
Всушност, бугарската великодржавна политика се имаше заситено од поетот, од неговата „служба“ и „услуги“, тој за нив веќе беше неупотреблив, оптоварувачки та затоа бугарската држава беше готова да тргува со него како со ситен кусур за поткусурување во меѓудржавниот пазар. Се разбира, манипулацијата од бугарска страна со понудата за „испорака“ на поетот како агент на ЦИА, беше отрфрлена со образложение дека размената на „предавникот“ не доаѓа предвид.
Притоа, фактот што поетот во својот чин остана осамен, непридружен, бездруго претставуваше едно од најболните, најтрагични негови искуства. Ниту еден македонски интелектуалец, научник или писател не тргна по неговиот пат, не ја одбра емиграцијата во Бугарија како пат за решавање на некаков свој, личен проблем, свој личен случај. Затоа сметам дека Венко Марковски ги проживеа последните години од животот, најверојатно, со горчлива свест дека, сепак, го завршува животот во згрешена улица.
Затоа смртта му се јави како ослободител, го ослободи од него самиот, од неговата болна суета, самоизмама, илузија, го поштеди од она што допрва можеше да дојде како безочна пресметка со него во контекст на некаква нова, „демократска“ дневно-политичка манипулација. Со смртта, Венко Марковски се врати на себеси, на својата поезија, на својот вистински, и единствен јазик, на својата литература, на својата нација. Особено, затоа што недвосмислено се покажа дека надвор од својот јазик не е поет каков што беше дома, а и дома тој не беше поет каков што се замислуваше себеси, но беше свој“,
запишал Коле Чашуле пред двесеттина години во своите записи за состојбите во македонското општество, македонската литература и култура воопшто.
Димитар Талев сакаше да се врати во Македонија
За разлика од Венко Марковски, кој одлучил да побегне од својот јазик, Димитар Талев во еден период имал голема желба да се врати во својот Прилеп, во својот јазик, во своите најдлабоки спомени и вистинска книжевна инспирација:
„Војната и настаните веднаш по неа доведоа до ликвидација на весникот „Зора“ на Данаил Крапчев и до осуда на луѓето од редакцијата, вклучувајќи го и Димитар Талев. Нешто подоцна до мене дојде веста дека тој е вратен од интернација и помислува да си дојде во Прилеп.
Веста се совпадна со мојата тогашна ангажираност да си ги прибереме сите македонски писатели во Македонија, па го замолив мојот близок другар од востанието, Ѓоре Ѓорески, кој ја вршеше должноста советник во Југословенската амбасада во Софија, да стапи во контакт со Димитар Талев и да му пренесе дека во Македонија ќе биде повеќе од добро пречекан. Од Ѓорета добив писмо во кое ме известува за разговорот со Димитар Талев и за неговата вистинска намера да дојде во Македонија. Прогонет, каков што се чувствауваше тој тие години, и посебно по интернацијата, Димирар Талев во своето враќање во Прилеп најверојатно виде некаков азил...
Меѓутоа, во меѓувреме, контактите со Димитар Талев, па и нашето планирање да го задомиме сосем во Прилеп, беа, како што се велеше тие години, провалени, и бугарската власт, согледувајќи ги нејверојатно последиците, веднаш презеде мерки. Според информацијата која ја добив, Димитар Талев замина за Варна и остана таму да пишува. Во Варна ги напиша своите највредни книги, кои јас ги добив со негова посвета и замолба да му ги испратам моите дотогашни текстови...
Димитар Талев, сеедно што живееше и пишуваше во Бугарија, во Софија, остана главно и сосем во својот Прилеп, својата Македонија. Живееја, пулсираа во неговите романи улиците на Прилеп, сокаците, чаршијата, фамилијарните домови и дворови, се раѓаа, живееја, се радуваа, страдаа и умираа ликовите од неговите романи, наѕираа повремено прилепските мајтапчии како нешто неразделно од неговиот град, мааало, од фамилијарните приказни, а мојот татко, Илија Кепев остана негов даскал, оној што како учител по јазик и историја од најраните години ги посеал своите својства во него, во авторот.“
