Ç GJË E VËRTETON QË SHQIPTARËT KANË ARDHUR NGA THRAKASIT DHE Ç GJË E PROVON QË NUK I KANË RRËNJËT PREJ ILIRËVE?
1 Emrat latinë të vendeve në Shqipëri nuk paraqisin atë trajtë fonetike që duhet të kishin po të kishin banuar shqiptarët vazhdimisht në trevat e tyre të sotme, por kanë trajtën e dalmatishtes së vjetër.
Jo vetëm Dalmacia që u romanizua krejt, sikurse e ka provuar Karl Patsch-i, por edhe nga Jugu ka dalë në shesh influenca romane, deri sa hasi në elementin grek që kishte hyrë nga jugu dhe kishte pushtuar gjithë Epirin. Durrësi ishte vendi ku haseshin të dyja gjuhët. Mbishkrime latine e jo të tjera, gjenden atje deri në shekullin e gjashtë , thotë Shufflay. Në viset e Beratit janë gjendur shumë mbishkrime greqishte, kurse latinishte ose të tilla në të dyja gjuhët janë të pakta. Që Shqipëria nga veriu i Shkumbinit u romanizua, këtë e shohim tek emrat e vendeve latinisht që janë ruajtur deri sot dhe nuk kanë as formë fjalësh të para shqipe, as rumanishte, por kanë formën e dalmatishtes së vjetër, që u këput së zhvilluari më tej për shkak të hyrjes së sllavëve. Këtu Weigandi bie si shembuj disa emra vendesh, si Petrosa (një vend gërmadhash afër Tiranës), Valbona (një luginë transversale e Drinit), Domni (një katund afër Shkodrës), Patosa (në Mallakastër), Surella (në qark të Tiranës), Kupra, etj., Etimologjinë e këtyre Weigandi nuk e nxjerr nga shqipja, as nga rumanishtja, por nga latinishtja ose nga dalmatishtja e vjetër. Edhe emrat e maleve Dormitor e Visitor Weigandt-i nuk i nxjerr nga rumanishtja (sikurse paskan besuar rumunët), por nga latinishtja, d.m.th. nga dalmatishtja e vjetër.
2. Termat e lundrimit dhe të peshkatarisë janë prej burimi të huaj, grek, venecian, sllav ose turk, ose janë krejt të rinj.
Dihet se ilirët kanë qenë detarë dhe skelat e shumta që hynin deri thellë mbrenda nëpër viset e tyre i bënin që ta kishin kollaj peshkatarinë. Venedikasit e vjetër, të cilët sipas argumentave bindëse të Carl Paulis-it kanë qenë ilirë, duhet të kenë ardhur nëpër tokë atje (në Venedik), kurse japigasit dhe messapiasit n Itali të poshtëme, Ilyrianë dhe këta, sigurisht që do të kenë marrë udhën e detit. Prej këtyre të gjithave del se ata kanë zhvilluar edhe një terminologji të pasur për lundrimin e peshkimin, e cila, të paktën një pjesë e saj, duhej të gjëndej edhe në shqipen nëse shqiptarët do të ishin pasardhësit e tyre; mirëpo kjo punë nuk ka aspak të ngjarë. Gjithë fjalët e lundrarisë janë greqishte, veneciane, sllave, ose turke, dhe janë përgjithësisht shumë të reja. Kur ndejta ca kohë në Durrës më 1910 mora vesh se qeveria turke kishte sjellë peshkatarë nga Anadoli, për t i mësuar shqiptarët në punë të peshkatarisë, se vendësit nuk kuptonin gjë nga kjo punë, provë kjo që tregon se ata duhet të kishin ardhur nga viset e brendshme. E, pra, Durrësi ka qenë prej kohësh një liman. Edhe sot shihen në muret e qytetit çengelet ku lidheshin anijet. Por, me shekuj, u ngrit toka dhe limani u mbush me rërë. Në Elbasan, që gjendet pranë Shkumbinit plot me peshq, kam pyetur për të gjetur emrat shqip të peshqve, por më kot, sepse të gjithë peshqit kishin emra të huaj; vetëm fjalën pendkuq dëgjova, por kjo është një fjalë e re shqipe. Fjalët e lundrimit si gjemi, anije, lundër, lopatë, vel, timon, direk, etj. janë të huaja e jo shqipe. Edhe rumunët, si një popull jo bregdetas, pothuajse nuk kanë ruajtur gjë nga terminologjia latine. Më të shumtën e fjalëve të lundrarisë i kanë sllave, si dhe turke, por në kohët e reja hynë pastaj edhe shumë fjalë të huaja; emrat e peshqve shpesh janë rusisht. Shqiptarët e ujdhesavet të Greqisë, që i shtrëngoi puna të jepeshin mbas lundrarisë, përdorin një terminologji të greqishtes së re dhe të italishtes. Sikur të kishin qenë shqiptarët pasardhësit e ilirëve dhe sikur të kishin banuar gjithmonë në Iliri, edhe në qoftë se do të ishin shkulur disi nga bregu i detit prej romanëve e prej grekëve, doemos disa nga fjalët më të zakonshëme të lundrarisë si dhe të peshqve do ta provonin rrënjën e tyre të parë indogjermane, punë që nuk ka të ngjarë. Edhe emri i përgjithshëm peshk është prej rrënje latine.
3. Mungesa e gjurmëve të ndikimit nga dalmatishtja e vjetër dhe prania e gjurmëve të ndikimit italian, përkatësisht venecian, dëshmojnë se stërgjyshërit e shqiptarëve janë vendosur relativisht vonë në brigjet e Adriatikut.
Dihet se bregdeti i Ilirisë u romanizua, dihet prapë se dalmatasit ishin fis ilir e se edhe këta u romanizuan; atëhere, nëse shqiptarët ishin pasardhësit e ilirëve, duhej që fjalët latine të shqipes (të hyjmë në një kohë të vonë, d.m.th. në atë kohë kur u zhvillua latinishtja në dalmatishten e vjetër) të kishin karakterin e dalmatishtes së vjetër. Mirëpo kjo punë nuk ngjet aspak, dhe Weigandt-i sjell si shembuj disa fjalë latine që janë futur e ndryshuar në shqipe e në dalmatishte që tregojnë se kemi të bëjmë me një zhvillim paralel.
4. Në gjuhën shqipe ka disa fjalë prej burimi trak.
Këtu Weigandt-i numëron disa fjalë të trakasve, të përmendura prej shkrimtarëve të vjetër grekë, e këto fjalë i krahason me fjalë shqipe që u afrojnë atyre nga forma e nga kuptimi. Përmend p.sh. fjalët trakishte modhullë (rumanisht mazare), man (khs. mantia të trakishtes), që i krahason me shqipet modhullë e mand. Por, veç këtyre, përmend edhe disa fjalë të tjera të trakasvet për të cilat ngre hipotezën se janë të afërta me shqipen.
5. Disa emra personash e visesh në Traki e në Daki shpjegohen me anën e shqipes.
Këtu përmenden prej Weigandt-it emri i prijësit dakas: decebalus (= Dakibal Balli i dakasve ), emri i prijësit tjetërtë atij populli Burebista (= burrë-bisht), Dardania (khs. shqip dardhë), Dacia maluenis (tek elementi i dytë ai veçon një fjalë që lidhet me shqipen mal),(Maluense, ishte koloni e Dakisë së vjetër, ); Drizupara, Bessapara, të cilat i nxjerr nga shqipja: driza, besa, d.m.th. qyteti i drizës (Drizupara), e qyteti i besës (Bessapara): fjalës para Ficku dhe Tomasheku i kanë dhënë kuptimin e udhës, shtekut, etj. Mirëpo mua, thotë Weigandt-i, më duket se me fjalën para duhet kuptuar ndoshta i bardhë; pra Drizupara = Drizëbardha e Bessapara = Besëbardha, ose mbara, Drizëmbara, Besëmbara. Veç këtyre Weigandt-i përmend edhe disa emra vendesh në Daki që mbarojnë në deva, si Burideva, Dakideva, Argideva, Marodeva, Pulpudeva etj. Pjesën e dytë të fjalës, deva, Weigandi bashkë me Tomashekun e krahasojnë me shqipen dhé, mbasi gjithë këta emra në deva deftejnë vend, kështjellë, qytet; pra Burideva = dheu, vendi i burrave; Dokideva = kështjelli, vendi i Dakasve, etj. Në Moesi u gjendka edhe emri i vendit Girideva, që e krahason me Shqipen Gurideva (=vendi i gurëve) ose Gurrideva (=qytet gurre, burimi).
6. Në qoftë se shqiptarët do të kishin banuar gjithmonë në Shqipërinë e sotme, atëhere emrat e vendeve të trashëguara prej kohëve të vjetra do të kishin zhvillimin fonetik të shqipes.
Që kjo punë nuk ka aspak të ngjarë, duket sheshit se këta emra kanë karakter sllav. Mali më i lartë i Shqipërisë së mesme ka emrin ilir Tómaros ose Tomáros; fonetikisht ky duhej të ishte Tomër a Tëmar në shqipe2 . Mirëpo në vend të kësaj kemi formën sllave Tomor. Lumi më i madh i Shqipërisë së mesme është Shkumbini. Ky në lashtësi quhej Genusus, pastaj Vrego: në kohë të romanëve quhej Hiscampa, Skampa. Pastaj na del forma latine Scampinus, nga erdhi sllav. *skompin, që është ruajtur në formën e italianizuar Scompino, Skumbino. Nga sllav. skompin erdhi geg. Shkumini. Të kishte qenë nga ilirishtja e vjetër, duhej të kishim fjalën shkëmbë nga Scampa, sikurse kemi këmbë nga camba.
Fjala Durrës ka ardhur nga italishtja Durazzo; t ishte nga Dyrrachium, Durachium, do të kishim formën Dreq. Sipas Weigandt-it it. Durázzo > Durés me zhvendosje të theksit nga përpara u bë Dùrës, pasi as është një fundore e pazakontë në shqipe, ndërsa ës është një prapashtesë e zakonshme. Një shembull i rëndësishëm është emri i sotëm i qytetit , që e ka ruajtur formën e vjetër në greqishte e në italishte: Avlona (Ablona, Avellona, Aulona më 458); mirëpo në shqip kemi Vlorë, çka është bërë e mundur vetëm me anë të sllavishtes, në të cilën, mbasi ra a-ja e fillimit, u bë Valona, e kjo punë ngjau në kohë të Simonit të madh3 , se po të ishte në shekullin e VI e VII, kur u shfaqën për herë të parë sllavët, do të kishim formën Valinë. Forma sllave Valona u bë italisht Valona, Lavellona, e në gojë të shqiptarëve Vëlonë, pastaj Vlorë. Po të kishte qenë fjalë e trashëguar nga ilirishtja, duhej të ishte ndryshuar në Avlunë, Avlurë. Gjithashtu edhe emrat Pojani (Apollonia) e Devoll (qytet ilirian ) Weigandt-i i nxjerr nga sllavishtja Poljana, Dëvol. Veç këtyre, Weigandt-i sjell si shembuj edhe shumë emra vendesh të tjerë të krahinës së Shkodrës e të Beratit (Tomorica); të gjithë këta veç disa të pakëve, ai i nxjerr nga sllavishtja.
7. Shqiptarët nuk përmenden para shekullit II pas Kr., sado që e gjithë treva e tyre përmendet në shumë dokumenta edhe përsa i përket popullsisë, Nëse shqiptarët do të ishin gjendur aty që ma përpara, nuk kishin si të mbeteshin pa u përmendur.
Shkrimet e Thalloczyt, Acta et Diplomata , fillojnë në shekullin e 4-të dhe në të pestin e në të gjashtin bëhen edhe më të shumtë nga numri e nuk kufizohen vetëm me bregdetin, por na japin lajme edhe përbrenda viseve shqiptare. Më 458-n përmendet Scampa dhe Lychnidus, më 519-n marrim vesh nga Scampa se Peshkopi i atyshëm, kleri edhe populli e kanë pritur me qirinj të ndezur delegatin e Papës. Shënohet aty se qyteti Scampa gjendej in partibus Graeciarum , ndofta afër Elbasanit të sotshëm. Në një radhë dokumentesh bëhet fjalë mbi Latinët, ndër të cilët kuptohen edhe ilirët e romanizuar, grekët e bullgarët, po kurrë shqiptarët. Mbas këtyre e të tjerave si këto, Weigandt-i thotë më në fund se, sipas Thalloczyt, Ill alb Forschungen I, f. 126, populli shqiptar përmendet për herë të parë më 1042- shin prej Michael Attaleiates-it. Ç prej vitit 1079 marrim vesh se nën udhëheqjen e Princit të Durrësit një ushtri prej normanësh, bullgarësh, grekësh e shqiptarësh (arvanitai) u nis nëpër Ohër për në Selanik. Pra, vetëm nga shekulli XI shqiptarët fillojnë të luajnë një rol si popull, e nga shekulli 12 një rol politik.
8. Lidhjet gjuhësore rumune-shqiptare të burimit jolatin janë kaq të thella, sa të bëjnë të pranosh se shqipja mund të jetë zhvilluar vetëm në një trevë, ku u zhvillua dhe rumanishtja.
Marrëdhëniet e gjuhës rumune me shqipen janë kaq të thella, saqë nuk është e mundur të shpjegohen ndryshe veçse me atë që shqipja të jetë zhvilluar në atë vend ku rumanishtja e vjetër mundi të marrë ato karakteristika të shumta, të cilat nuk janë rumanishte, por krejt shqiptaro-trake; e kjo punë nuk mund të ngjiste tjetërkund, veçse në tokë të trakasve e brenda trekëndëshit Nish - Sofie - Shkup, sikurse e ka njohur drejt këtë punë para shumë vjetëve Tomaschek-u. Meqënëse dalmatishtja e vjetër, që është krejt ndryshe prej rumanishtes, ka dalë në tokë ilire, nuk është aspak e mundur që edhe rumanishtja të ketë dalë në Iliri, punë për të ciën askujt nuk i ka vajtur mendja deri sot. Hasdeu, i cili është marrë gjatë e gjërë me marrëdhëniet shqiptaro - rumune, e thekson influencën e madhe të shqipes mbi rumanishten. Do të zgjatesha shumë, thotë Weigandt-i, në qoftë se do të përmendja marrëdhëniet e shumta të shqipes me rumanishten, të cilat i përkasin fonetikës, sintaksës, formimit të fjalëve e të folurit, të cilat i ka përmendur më përpara. Këtu Weigandt-i citon vepra shkrimtarësh të ndryshëm që kanë shkruar mbi marrëdhëniet gjuhësore të shqipes e të rumanishtes si dhe jep një numër fjalësh të përbashkëta të shqipes me rumanishten, që, sipas tij, kanë hyrë prej paraardhëses së shqipes (trakishtes) në rumanishte: 1. trak. mozula timjan : shq. vjetër modzulla >shq. modhullë farë bime . 2. trak. *vjedzula > shq. vjedhullë nuselale , rum viezure nuselale . vjedhullë Weigandi e lidh me shq. vjedh. 3. trak. *dzalla > dhallë, rum. zara. 4. trak. *barz > shq. bardh; rum barza lejlek pra zog i bardhë . 5. shq. vjetër budzë > shq. buzë > arum. budza, rum. buza buzë ... 6.shq. vjetër grumadz, shq. grumaz, gurmaz > arum. grumadz gurmaz , rum. grumaz. 7. trak. shq. mugull syth, degë e re > rum. mugur syth etj
Në huazimet e rumanishtes nuk del më dz, z e vjetër indogjermane, por dh e zhvilluar prej saj, që në rumanisht del si d. 1. trak *bradz > shq. vjetër *bradh > (rum. brad bredh ) shq. bredh. . trak. *bran brez (> arum. branu brez , rum. brau brez ) >shq. *bran+z > brenc (Rossi), përndryshe brez. 3. shq. vjet. glëmpë, tosk. gjëmp, geg. gjem > rum. glimpe > ghimpe gjemb . etj
9. Gjuha rumune ka disa elemente latinë, të cilëve, nga trajta që kanë, nuk u jepet rrugë ndryshe, veçse nëse mendohet se kanë depërtuar aty me anë të shqipes.
Nga këta elemente kuptohet se shqiptarët e rumunët do të kenë banuar gjatë afër shoqi-shoqit; e kjo gjë nuk mund të ngjiste as në Daki, as në Iliri, por vetëm në Traki, që ka qenë djepi i rumanishtes e ku sot gjenden mjaft emra vendesh rumune, të cilët janë një dëshmi e sigurtë se vendlindja e herëshme e vllehëve të Ballkanit ka qenë aty.
10. Elementet latinë të shqipes e të rumanishtes përkojnë në një mënyrë aq të dukshme ndërmjet tyre, saqë duhet të jenë përftuar në rrethana kulturore tokësore dhe gjuhësore të njëjta.
Si provë - që duket e mjaftueshme - po përmend këtu vetëm ato fjalë që kanë u- në e shkurtër latine të theksuar. Gjuhët romanike u-në e shkurtër latine e kthejnë në o; vetëm sardishtja, shqipja dhe rumanishtja ruajnë u-në e vjetër. Weigandi numëron 38 fjalë latine të cilat në shqipet e në rumanisht e kanë ruajtur u-në dhe kanë thuajse po një formë e shqiptim ndërmjet tyre; p.sh. lat. fundus, shq. fund, rum. fund; lat. puetus, shq. pus, rum. putc; lat. numerus, shq. numër, rum. numër; lat. tufa, shq. tufë, rum. tufë; lat. angustus, shq. ngusht, rum ngust; lat. avunculus, shq. ungj, rum. unchiu, lat. lucta, shq. luftë, rum lupta; etj.
11. Folklori i shqiptarëve ka disa përkime me atë të rumunëve, që nuk i ka ai i serbëve dhe bullgarëve që banojnë ndërmjet këtyre dy popujve.
Është prandaj e nevojshme të pranohet se këta dy popuj kanë banuar së bashku që në kohë të vjetra, se sllavët nuk mund të kenë qënë ndërmjetësit e këtij folklori. Që shumë elemente popullorë janë përgjithësisht të përbashkët ndër popujt e Ballkanit, kjo është një gjë e natyrshme. Shumë ndër këta elemente mund të kenë ardhur qysh prej periudhës greke të vjetër, por ndër këta gjindet diçka e marrë prej trakasve, siç është tatuazhi, që e gjejmë prap sot ndër shqiptarët e veriut, të cilët shkruajnë krahun dhe kraharorin; edhe tatuazhi i barinjve vllehë që shkruhen në ballë me kryq a me yll. Rrëfejnë për trakasitse, kur luftonin, i përvishnin kapakët e syve, për t i dhënë vetes një pamje sa më të frikshme. Ky zakon gjendetsot tek toskët e tek vllehët. Me ç di unë, thotë Weigandti, tek dakorumunët nuk është ruajtur zakoni i tatuazhit dhe i të përveshurit të syve.
Pastaj Weigandt-i përmend nga folklori fjalët shtrigë, dreq, zanë (nga Diana), të cilat janë të përbashkëta ndër rumunët e shqiptarët.
12. Këngët kanë një shëmbëllim të çuditshëm.
Në këtë kapitull Weigandti tregon se këngët popullore rumune e shqipe shëmbëllejnë ndërmjet tyre dhe puqen si nga melodia ashtu edhe nga mënyra e të vënit të strofave e të fjalëve. Megjithatë, thotë, para se të humbasin edhe ato që kanë mbetur, duhet të mirren me fonograf prej njerëzish të veçantë. Weigandt-i e mbyll këtë teori duke thënë se mundet që diçka në argumentat e tij të mos jetë e sigurtë ose të jetë e gabuar, por, nga ana tjetër, mund të gjendet edhe material tjetër për këtë teori shqiptaro - trakase; duke u kryer kërkime më të gjata, do të dalë në dritë material i ri, dhe nuk kam dyshim, thotë, se në një kohë të shkurtër ose të gjatë kjo teori do të gjejë miratimin e përgjithshëm.