Fortune
шодаенешчо
- Член од
- 9 мај 2005
- Мислења
- 12.493
- Поени од реакции
- 183
Народната балада има прилично широк распон во определбите. Мнозина истражувачи, во принцип, суштински не ја разликуваат од баладата во литературата, иако терминот балада во литературата не може да се идентификува со поимот балада во усната традиција. Оттука е разбирливо што прашањето за нивното разграничување до наши дни е сериозен проблем.
Поради својата сродност и очигледна блискост со епските народни песни, бидејќи помеѓу нив не постојат побитни формални разлики, иако баладата претставува сосема нова структура, таа често се идентификува како покуса форма на епска песна, поради што и постојат мислења дека баладата се развила од епосот. Во случајов раскажувачкиот карактер на баладата е аргумент за ваквото мислење, што не така лесно може да се отфрли. Меѓутоа, основните белези на баладата: фрагментарноста на раскажувањето и скоковитиот развиток на дејството, отсуството на големи стилски ретардации во детали и дигресии, потем силните чувства и лирските расположби, покрај драматската нејзина концепираност, како и постоењето на припеви – упатуваат баладната повеќе да одговара на лирските творби, зашто и нејзината основна интонација е лирска. Наспроти на епските песни, во баладите не е клучен настанот за кој се пее, без оглед каков е тој, туку начинот на кој се објаснува сплетот на приликите што довеле до еден чуден, исклучителен настан со трагични последици. Инаку, неспорно е само мислењето дека народната балада е раскажувачка (наративна) песна, без оглед дали таа е поврзана со игра или не. Не е спорно, исто така, дека баладата никнала во средината на народот врз индивидуални креации во духот на народната поетска традиција.
Недостатокот на точна дефиниција на народната балада го отежнува нивното систематизирање, а без тоа не се можни успешни и сестрани проучувања. Веќе се сублимирани следниве елементи што баладата треба да ги содржи: ”(1) Баладата е песна погодна за пеење (лирски елемент), (2) Баладата е песна со дејство во содржината (епски елемент), (3) Баладата е песна на напрегање или конфликт (драмски елемент), (4) Баладата живее предимно во усната традиција, законито придржувајќи се кон неа преку својата говорна и музикална слика (елемент на традицијата)”
Овие елементи се клучни за определбата народна балада; тие се базираат врз нејзината основна, суштинска епско-лирска-драмска структура. Сепак, дали со ова е кажано се? Секоја балада не мора безусловно да ги притежава сите елементи на својата основна структура.
* * * * * * * * *
Во македонското народно поетско творештво, и во најстарите записи и збирки, баладите се застапени со бројни мотиви. Нивната жанрова определеност, меѓутоа, собирачите обично не ја согледувале до крај, па субјективно ги вбројувале и во лирските и во епските разновидности, според народната терминологија, тематиката или поводот на нивното исполнување. Колку биле несигурни класификациите на баладите и на народните песни воопшто, за пример може да послужи Зборникот на Миладиновци. Во предговорот Константин Миладинов подредувањето на песните накусо го објаснил со следниве зборови: ”Песниве се разделени на самовилски, црковни, јуначки, овчарски, жаловни и смешни, љубовни, свадбени, лазарски и жетварски.”
Од ова објаснување на Константин Миладинов произлегува дека поделбата на песните тој ја извршил според народните термини за одделни видови песни, а тие не водат сметка за тематската конкретност на епските или лирските жанрови разновидности.
Во Зборникот на Миладиновци групата жаљовни песни содржи само балади – содржи само балади – 34 на број. Овој народен термин за песните со трагичен крај овде е употребен за прв пат. Во народот и денес баладите се именуваат како жаловни, жални, жаловити или тажни песни.
Анализата на групата жаљовни песни укажува дека ја сочинуваат балади со митолошка, историска, семејно-битова и социјална тематика.
И другите собирачи од XIX век од подредувањето на своите збирки со македонски народни песни постапувале слично. Ни еден од нив баладите не ги издвоил во посебна група, ниту овој термин го употребил. Слична пракса продолжила и во XX век.
Баладите се групирани во збирката на Панчо Михајлов, но и во неа балади има и во другите групи. И состојбата со големата збирка Македонски народни песни на Коста Црнушанов е идентична.
Како наполно издиференциран поетски жанр во народната поезија неопходно е баладите да се издвојуваат и класифицираат, без што не се можни проучувањата на нејзините бројни проблеми. Во фолклористиката имало повеќе обиди за класификација на баладите, обично од историскиот принцип на класификацијата, при што се одвојувале, врз неопределена хронологија, посебни групи. Токму различните приоди кон овој проблем ја наметнаа потребата за една меѓународна класификација. Во нашево совремие условена е следнава рамковна класификација на баладите со 11 групи:
- Балади со митолошка-магиска содржина,
- Балади со легендарни мотиви,
- Балади со љубовни конфликти,
- Балади со семејни конфликти,
- Балади со социјални конфликти,
- Историски балади,
- Борбени (јуначки) балади,
- Балади за судбини и катастрофи,
- Балади за човечки свирепости,
- Хумористични балади,
- Балади за природата и космосот.
И потеклото на баладата е тежок проблем за решавање, речиси исто толку колку и проблемот на потеклото на епосот, дури и тогаш кога тие се поврзуваат. И за генезата на словенската балада има различни мислења. Некои научници сметаат дека таа има древно потекло (Ј. Хорак, И. Графенауер, В. М. Жирмунски и др.), а други се определуваат за поново потекло (В. Ј. Проп – Б. Н. Путилов, С. Черник и др.), сврзувајќи го со средниот век и епохата на феудализмот. Инаку, доминира во фолклористиката мислењето дека баладата се развила од епосот.
Во фондот на македонското народно поетско творештво баладите се застапени речиси подеднакво како и епските песни со околу 20 проценти. И во наши дни баладата е е релативно доста раширена во средината на македонскиот народ. Имено, баладите најмногу се пеат на празници (Коледе, Лазаровден, Велигден, Ѓурѓовден и др.) и на свадбите и тие најчесто се ороводни песни, во чија основа лежи и колективниот начин на нивното исполнување, па токму овие два елементи (ороводната основа и колективниот начин на пеење) придонесле тие да се зачуваат.
Македонските балади содржат интересни тематски особености и нееднаквости. За создавањето на одделни баладни мотиви клучен фактор бил начинот на животот и основната дејност на населението, одразувајќи често вистински животни случки и реални теми. Така, ако митолошките балади или историските балади (со теми од тешкото робување под Турците) ги има насекаде во Македонија, во некои нејзини краишта, на пример во Западна Македонија, најраширени се баладните мотиви од секојдневниот живот на луѓето од овој крај: со печалбарството и сточарството. Затоа во Западна Македонија се среќаваат бројни варијанти на баладните мотиви: свекрва клеветница, непрепознаен печалбар убиен од мајка си, Челник Пејо и други. Осамениот живот на овчарите придонел со нив да се сврзе и мотивот на инцестот.
Македонските балади се создавале и по пат на пренесувања од другите јужнословенски народи. Некои балади се особено блиски со бугарските балади и баладите од српското и хрватското јазично подрачје, а заедничкиот живот со Албанците, Грците и Власите повлијаел на меѓусебните заемки на баладни мотиви.
Прегледот на тематиката на македонските балади може да се прикаже во следниве три групи: митолошки, историски и семејно-битови. И оваа класификација допушта во групите да се вклучат и соодветно да се разгледаат, речиси со незначителни отстапувања, сите групи на мотиви од спомнатата меѓународна класификација на баладите.
Митолошките балади често се изедначуваат во фолклористиката (и во праксата) со митолошките песни. Со мали исклучоци, тие по своите формални и суштински белези не се ништо друго освен балади. Нивната заедничка тематика се потпира врз иста подлога, врз разновидните митолошки претстави и верувања на човекот за природата на нејзините појави, за светот воопшто. Овие песни се вбројуваат меѓу најстарите. Прво, постојат мотиви во кои разни небесни тела и природни појави се јавуваат како одухотворени или антропоморфни битија. Друга група мотиви одразува народни верувања за волшебната моќ на вампири, чуми и разни други слични имагинарни суштества од волшебниот свет на народните верувања. Голем број мотиви се изградени и врз народните верувања во магијата, клетвата, урокот и слично. Исто така, теми на митолошките балади се и односите меѓу лиѓето и животните и птиците, а потем и верата на човекот во задгробниот живот, метаморфозата, итн.
Од митолошките балади веројатно се најстари оние што ги одразуваат народните верувања и сфаќања за небеските тела (сонцето, месечината, ѕвездите) и за природните појави. Во баладите тие живеат и дејствуваат како одухотворени суштества, во најтесни контакти со луѓето. Во струшката балада Јана и с`нцето сонцевата мајка ја здогледала убавата Јана, ја посвршила за сонцето и ја зела. Јана три години не прозборела, па сонцевата мајка, сметајќи дека таа е нема, го натерала сонцето да ја остави и да ја земе Ѕвездоденицата – бргозборница! Но, откако Ѕвездоденицата дошла и при месење леб Јана допуштила да и изгорат ”тонките прсти” од запалената свеќа, а Ѕвездоденицата затоа ја прекорила, Јана објаснила дека три години молчела, дека атар држела:
Прва година чес сум чинила,
чес сум чинила на мојот татко,
втора година на мила мајка,
треќа година на јасно сл`нце.
Сонцевата мајка го слушнала ова објаснување, се налутила и ја истерала Ѕвездоденицата. Во сплетот на народните обичаи, обичајот невестата да не зборува определено време по свадбата е ”табу” забрана со профилактично магиско значење – заштита од зли духови.
Баладниот мотив за натпревар меѓу сонцето и јунак: кој од нив за едно деноноќие ќе ја обиколи побрзо земјата е поврзан со необичен облог. Во една варијанта од Дебарско, јунакот Дамјан се обложил со сонцето во својот коњ, а сонцето во сестра си. Во натпреварот Дамјан победил:
... Кога слнце, Лазаре, блеснуваше,
тога Дамјан, Лазаре, јафнуваше.
Кога слнце, Лазаре, в стреде небо,
тога Дамјан, Лазаре, в стреде земја.
Кога слнце, Лазаре, по ридови,
тога Дамјан, Лазаре, во дворови.
И му зеде, Лазаре, слнцу сестра,
а месецу-месецу, Лазаре, братучеда.
Поради својата сродност и очигледна блискост со епските народни песни, бидејќи помеѓу нив не постојат побитни формални разлики, иако баладата претставува сосема нова структура, таа често се идентификува како покуса форма на епска песна, поради што и постојат мислења дека баладата се развила од епосот. Во случајов раскажувачкиот карактер на баладата е аргумент за ваквото мислење, што не така лесно може да се отфрли. Меѓутоа, основните белези на баладата: фрагментарноста на раскажувањето и скоковитиот развиток на дејството, отсуството на големи стилски ретардации во детали и дигресии, потем силните чувства и лирските расположби, покрај драматската нејзина концепираност, како и постоењето на припеви – упатуваат баладната повеќе да одговара на лирските творби, зашто и нејзината основна интонација е лирска. Наспроти на епските песни, во баладите не е клучен настанот за кој се пее, без оглед каков е тој, туку начинот на кој се објаснува сплетот на приликите што довеле до еден чуден, исклучителен настан со трагични последици. Инаку, неспорно е само мислењето дека народната балада е раскажувачка (наративна) песна, без оглед дали таа е поврзана со игра или не. Не е спорно, исто така, дека баладата никнала во средината на народот врз индивидуални креации во духот на народната поетска традиција.
Недостатокот на точна дефиниција на народната балада го отежнува нивното систематизирање, а без тоа не се можни успешни и сестрани проучувања. Веќе се сублимирани следниве елементи што баладата треба да ги содржи: ”(1) Баладата е песна погодна за пеење (лирски елемент), (2) Баладата е песна со дејство во содржината (епски елемент), (3) Баладата е песна на напрегање или конфликт (драмски елемент), (4) Баладата живее предимно во усната традиција, законито придржувајќи се кон неа преку својата говорна и музикална слика (елемент на традицијата)”
Овие елементи се клучни за определбата народна балада; тие се базираат врз нејзината основна, суштинска епско-лирска-драмска структура. Сепак, дали со ова е кажано се? Секоја балада не мора безусловно да ги притежава сите елементи на својата основна структура.
* * * * * * * * *
Во македонското народно поетско творештво, и во најстарите записи и збирки, баладите се застапени со бројни мотиви. Нивната жанрова определеност, меѓутоа, собирачите обично не ја согледувале до крај, па субјективно ги вбројувале и во лирските и во епските разновидности, според народната терминологија, тематиката или поводот на нивното исполнување. Колку биле несигурни класификациите на баладите и на народните песни воопшто, за пример може да послужи Зборникот на Миладиновци. Во предговорот Константин Миладинов подредувањето на песните накусо го објаснил со следниве зборови: ”Песниве се разделени на самовилски, црковни, јуначки, овчарски, жаловни и смешни, љубовни, свадбени, лазарски и жетварски.”
Од ова објаснување на Константин Миладинов произлегува дека поделбата на песните тој ја извршил според народните термини за одделни видови песни, а тие не водат сметка за тематската конкретност на епските или лирските жанрови разновидности.
Во Зборникот на Миладиновци групата жаљовни песни содржи само балади – содржи само балади – 34 на број. Овој народен термин за песните со трагичен крај овде е употребен за прв пат. Во народот и денес баладите се именуваат како жаловни, жални, жаловити или тажни песни.
Анализата на групата жаљовни песни укажува дека ја сочинуваат балади со митолошка, историска, семејно-битова и социјална тематика.
И другите собирачи од XIX век од подредувањето на своите збирки со македонски народни песни постапувале слично. Ни еден од нив баладите не ги издвоил во посебна група, ниту овој термин го употребил. Слична пракса продолжила и во XX век.
Баладите се групирани во збирката на Панчо Михајлов, но и во неа балади има и во другите групи. И состојбата со големата збирка Македонски народни песни на Коста Црнушанов е идентична.
Како наполно издиференциран поетски жанр во народната поезија неопходно е баладите да се издвојуваат и класифицираат, без што не се можни проучувањата на нејзините бројни проблеми. Во фолклористиката имало повеќе обиди за класификација на баладите, обично од историскиот принцип на класификацијата, при што се одвојувале, врз неопределена хронологија, посебни групи. Токму различните приоди кон овој проблем ја наметнаа потребата за една меѓународна класификација. Во нашево совремие условена е следнава рамковна класификација на баладите со 11 групи:
- Балади со митолошка-магиска содржина,
- Балади со легендарни мотиви,
- Балади со љубовни конфликти,
- Балади со семејни конфликти,
- Балади со социјални конфликти,
- Историски балади,
- Борбени (јуначки) балади,
- Балади за судбини и катастрофи,
- Балади за човечки свирепости,
- Хумористични балади,
- Балади за природата и космосот.
И потеклото на баладата е тежок проблем за решавање, речиси исто толку колку и проблемот на потеклото на епосот, дури и тогаш кога тие се поврзуваат. И за генезата на словенската балада има различни мислења. Некои научници сметаат дека таа има древно потекло (Ј. Хорак, И. Графенауер, В. М. Жирмунски и др.), а други се определуваат за поново потекло (В. Ј. Проп – Б. Н. Путилов, С. Черник и др.), сврзувајќи го со средниот век и епохата на феудализмот. Инаку, доминира во фолклористиката мислењето дека баладата се развила од епосот.
Во фондот на македонското народно поетско творештво баладите се застапени речиси подеднакво како и епските песни со околу 20 проценти. И во наши дни баладата е е релативно доста раширена во средината на македонскиот народ. Имено, баладите најмногу се пеат на празници (Коледе, Лазаровден, Велигден, Ѓурѓовден и др.) и на свадбите и тие најчесто се ороводни песни, во чија основа лежи и колективниот начин на нивното исполнување, па токму овие два елементи (ороводната основа и колективниот начин на пеење) придонесле тие да се зачуваат.
Македонските балади содржат интересни тематски особености и нееднаквости. За создавањето на одделни баладни мотиви клучен фактор бил начинот на животот и основната дејност на населението, одразувајќи често вистински животни случки и реални теми. Така, ако митолошките балади или историските балади (со теми од тешкото робување под Турците) ги има насекаде во Македонија, во некои нејзини краишта, на пример во Западна Македонија, најраширени се баладните мотиви од секојдневниот живот на луѓето од овој крај: со печалбарството и сточарството. Затоа во Западна Македонија се среќаваат бројни варијанти на баладните мотиви: свекрва клеветница, непрепознаен печалбар убиен од мајка си, Челник Пејо и други. Осамениот живот на овчарите придонел со нив да се сврзе и мотивот на инцестот.
Македонските балади се создавале и по пат на пренесувања од другите јужнословенски народи. Некои балади се особено блиски со бугарските балади и баладите од српското и хрватското јазично подрачје, а заедничкиот живот со Албанците, Грците и Власите повлијаел на меѓусебните заемки на баладни мотиви.
Прегледот на тематиката на македонските балади може да се прикаже во следниве три групи: митолошки, историски и семејно-битови. И оваа класификација допушта во групите да се вклучат и соодветно да се разгледаат, речиси со незначителни отстапувања, сите групи на мотиви од спомнатата меѓународна класификација на баладите.
Митолошките балади често се изедначуваат во фолклористиката (и во праксата) со митолошките песни. Со мали исклучоци, тие по своите формални и суштински белези не се ништо друго освен балади. Нивната заедничка тематика се потпира врз иста подлога, врз разновидните митолошки претстави и верувања на човекот за природата на нејзините појави, за светот воопшто. Овие песни се вбројуваат меѓу најстарите. Прво, постојат мотиви во кои разни небесни тела и природни појави се јавуваат како одухотворени или антропоморфни битија. Друга група мотиви одразува народни верувања за волшебната моќ на вампири, чуми и разни други слични имагинарни суштества од волшебниот свет на народните верувања. Голем број мотиви се изградени и врз народните верувања во магијата, клетвата, урокот и слично. Исто така, теми на митолошките балади се и односите меѓу лиѓето и животните и птиците, а потем и верата на човекот во задгробниот живот, метаморфозата, итн.
Од митолошките балади веројатно се најстари оние што ги одразуваат народните верувања и сфаќања за небеските тела (сонцето, месечината, ѕвездите) и за природните појави. Во баладите тие живеат и дејствуваат како одухотворени суштества, во најтесни контакти со луѓето. Во струшката балада Јана и с`нцето сонцевата мајка ја здогледала убавата Јана, ја посвршила за сонцето и ја зела. Јана три години не прозборела, па сонцевата мајка, сметајќи дека таа е нема, го натерала сонцето да ја остави и да ја земе Ѕвездоденицата – бргозборница! Но, откако Ѕвездоденицата дошла и при месење леб Јана допуштила да и изгорат ”тонките прсти” од запалената свеќа, а Ѕвездоденицата затоа ја прекорила, Јана објаснила дека три години молчела, дека атар држела:
Прва година чес сум чинила,
чес сум чинила на мојот татко,
втора година на мила мајка,
треќа година на јасно сл`нце.
Сонцевата мајка го слушнала ова објаснување, се налутила и ја истерала Ѕвездоденицата. Во сплетот на народните обичаи, обичајот невестата да не зборува определено време по свадбата е ”табу” забрана со профилактично магиско значење – заштита од зли духови.
Баладниот мотив за натпревар меѓу сонцето и јунак: кој од нив за едно деноноќие ќе ја обиколи побрзо земјата е поврзан со необичен облог. Во една варијанта од Дебарско, јунакот Дамјан се обложил со сонцето во својот коњ, а сонцето во сестра си. Во натпреварот Дамјан победил:
... Кога слнце, Лазаре, блеснуваше,
тога Дамјан, Лазаре, јафнуваше.
Кога слнце, Лазаре, в стреде небо,
тога Дамјан, Лазаре, в стреде земја.
Кога слнце, Лазаре, по ридови,
тога Дамјан, Лазаре, во дворови.
И му зеде, Лазаре, слнцу сестра,
а месецу-месецу, Лазаре, братучеда.