Народна епика

[SeaGull]

Kraljeviж Marko i samuraji
(narodna epska pesma)

Kasno noжu pod okriljem mraka
stiže na Kosovo pet junaka,
odmah se videlo da su stranci,
ali ne Turci nego Japanci.
Na njima behu иudna odela,
na glavi nešto poput amrela,
a zboriše na jeziku stranskom,
na jeziku maternjem japanskom.
Mamuzaše svoje konje vrane,
da u selo stignu pre neg' svane,
da pristignu prije sunca jarka,
da potraže Kraljeviжa Marka,
da potraže negde Kraljeviжa
komiranog od suvišnog piжa.
Junak Marko na stolici sedi,
veж dva sata drenovinu cedi,
hoжe vinu da dolije vodu,
jer još nisu izmislili sodu.
Kad su stranci Marku dojahali
on uиini jedan napor mali,
stisnu drvo, mlaz vode poteиe,
rujno vino vodica preseиe,
od miline Marko oиi sklopi,
vrи pun vina odjedanput popi,
diže glavu i ispravi leрa,
pa pogledom seиe ispod veрa:
«Zar ste, braжo, jutros limun jeli
da vam lica malo zakiseli,
ili su vam oиni kapci pukli,
pa ste oиi toliko razvukli?»
Ovo strance veoma ražesti,
stadoše se od uvrede jesti,
pa tad jedan Marku odgovara:
«Kraljeviжu, izgled иesto vara,
i ja bih mog'o pitat, klene,
što su tvoje oиi izbuljene.»
Kraljeviж se nadu poput meha
a Japanci padoše od smeha,
te se Marko maši buzdovana
da rasturi goste iz Japana,
al' je njima do života stalo:
«Hajde, Marko, šalimo se malo,
mi smo ovde sada tebi gosti,
i nije nam ostavljati kosti.
Stigli glasi do japanskog cara
kako neko po Balkanu hara,
pa nas šalje po takvog junaka,
hoжe da mu junak padne šaka,
te on želi da ga pojapanиi
pa da s njime banиi i pijanиi.
Zbog toga smo nas pet samuraja
došli ovde iz svog zaviиaja,
nadamo se bogatome daru,
kad te, Marko, odvedemo caru.»
Presta Marko da se ljutit mršti,
pa se smeje, pljuvaиka mu pršti,
smejao se napadno i drsko,
sve je goste pljuvaиkom poprsk'o.
Tad Japanci sjahaše sa konja,
ljutito im drhti usna donja,
na иelu im iskoиiše vene,
povadiše svoje šurikene,
crveno im beše lice žuto,
zamahnuše prema Marku ljuto,
no je Marku do svojega zdravlja,
šurikene štitom zaustavlja.
Tu stadoše Japanci da skaиu,
dvoj'ca k nožu, troj'ca ka vernom maиu,
al' su, ljuti, smetnuli sa uma
da je Marko hitar kao puma,
obilazi brzo samuraje,
pa im sada iza leрa staje.
Kraljeviжu veselo brk igra,
a tad riknu gromko poput tigra.
Strah je težak Japance ophrv'o,
te skoиiše na obližnje drvo.
Junak Marko smehom se zataji
kad pogleda gde su samuraji:
«Ko bi ovo mog'o da nasluti,
da se limun posred hrasta žuti.»
Tad Japanci skoиiše sa hrasta
i boj ljuti po Kosovu nasta.
Nosiše se letnji dan do podne,
nanosiše rane neugodne,
jedan Marka za brkove vuиe,
a Kraljeviж šamarima tuиe,
al' su oni znali džiu džicu,
neko Marku rasklati vilicu,
nanese mu jako mnogo boli,
no ga Marko po glavi zasoli,
odvali mu šamarиinu jaku,
polomi mu njime kosku svaku,
a drugog je puknuo po nosu,
pustio mu crvenkastu rosu,
pa ga Marko oko drva vija,
hoжe dobro da ga isprebija.
Na treжega iz zaleta skoиi,
s dva šamara naplavi mu oиi,
иetvrtoga zviznu iza uva,
udari ga, prosto ga oduva,
petom neжe šamare da kreše
nego stao rebra da mu иeše.
Kada ih je dovoljno istuk'o,
svakoga je do konja dovuk'o,
podig'o ih do prvoga sprata
pa stavio svakog na svog ata.
Gledaju ga s konja samuraji,
svakom suza u oku se sjaji:
«More, Marko, hajde s nama kreni!»
«Samuraji, pravi ste kreteni!»
«More, Marko, postaжeš bogataš,
piješ vino i Japanke vataš!»
«Samuraji, jedite govana,
gubite se put zemlje Japana
sa porukom za japanskog cara:
boli Marka za bogatstvo kara.»
Samuraji konje obodoše
te žalosni u Japan odoše,
a Kraljeviж k'o u svakoj priиi
na svom Šarcu u dvorac otpiиi.

Marko Kraljeviж i superиukunрed
(epska narodna)

Je li ono crni gavrna sleжe,
ili lasta što nosi proleжe,
il' se komad odlomio neba,
al' je pao baš tamo gde treba.
Markov Šarac stade repom mahat',
sve promišlja ko se u taj sahat
usudio budit' gospodara
još umornog od prošlog dar-mara.
Juиe Marko samuraje svlad'o,
a onda je prilegao rado
silnim vinom naposletku s'rvan
na travicu uz neki šedrvan,
pokrio se pernim buzdovanom
i jastukom – drenevine granom
snom upravlj'o kao guvernalom
nad još jednom avanturom malom.
Snio Marko kako briše bruku
kad je djevi odsjekao ruku,
kajanja su njega najzad stigla,
u snu konac, uz konac je igla
kojom djevi on ruku prišiva,
a ruka je na njoj odmah živa.
Zadovoljan Marko djelom bješe
dok svedoci listom kesu dreše
da nagrade veštog Kraljeviжa
zbog ovoga hirurškog otkriжa.
Al' se namah rasu sanak pusti,
uzdah sjetan ispusti iz usti,
jer na javi bješe mnogo teže,
dobra volja odmah mu pobježe,
kad ugleda što sa neba stiže,
te ustade da vidi pobliže,
i pomisli: «to mi je zbog vina.»,
jer s nebesa sletaše starina
u nekakvom иudnome kostimu
tankog tkanja, prezir'o je zimu
što se noжu u kosti uvlaиi
te junaиki organizam tlaиi.
Stari иovjek gledao je našta
nogom sletjet jer mu je do plašta
koji mu se s leрa vijorio
i opasnosti izložen bio
od nekoga gadnijeg cjepanja
ako bi se dohvatio granja.
Od urlika požute sva trava:
«Ko to mene noжu uzrujava?!
pa zar i ja nemam svoje pravo
posle borbe da odspavam zdravo?!»
Al' starina što s nebesa slete
spreиi Marka da ga on omete
u zamisli koju je imao
i mirno je ispred Marka stao:
«Da ti se predstavim, takav je red,
moje je ime Superиukunрed.»
«Oj, starino, hodi svojoj kuжi,
možeš ovde bolesti navuжi,
i kakve su to na tebi prnje,
da izgledaš ne bi mog'o crnje.»
Na to starac u иudnom odjelu
pristupi još иudnijemu djelu,
kao da je kakva dobra hrana
on pojede pola šedrvana.
Gleda Marko usred mrklog mraka:
«Zar ti tako i protiv Turaka?»
«Ja za Turke ne brinem nimalo,
do tebe je, Marko, meni stalo,
meni jedna mis'o mira ne da –
možeš li na Superиukunрeda.»
Markov smeh na starca je prosipan».
«Odeven si kao neki klipan!
Zar ne vidiš da si kost i koža,
nema tebe ni za na vrh noža!»
Starac nije mog'o da izdrži,
veж pogledom cjelu šumu sprži,
iz njegovih bijesnih oиiju
svud okolo vreli zraci biju,
biju zraci, sve se od njih praši,
i to Marka pomalo uplaši.
Pokaza i on svoju jaиinu,
иaиnu nos i gromoglasno kinu,
tako uspe vatru da ugasi
te požara hrastovinu spasi.
«Sad se smiri i poиni da zboriš
zašto hoжeš sa mnom da se boriš?
Jedeš, pališ, doleжeš iz mraka,
ponašaš se baš poput ludaka!»
«Иukununuk moj жe, zvone zvona,
doжi ovdje s planete Kriptona,
on poslednji biжe stanovnik njen,
a ovjde жe ga zvati Supermen,
al' najsnažniji ne može biti
dok si, Marko, u životu i ti,
te je mene odredila sila
da se napnem iz petnijeh žila
kako bih te posl'o vjeиnom domku
i svu slavu predao potomku.»
Okrenu se starac šedrvanu,
u usta mu druga pola stanu,
starina je baš bio velikan
progut'o šedrvan k'o pelikan.
Što da иini, Marko prosto ne zna,
glavu lupa što mu nije trezna:
«Gde se ona graрevina dede,
kazuj brzo, Superиukunрede!»
Poиe starac nebu da se penje:
«To je, Marko, tek upozorenje!
Il' se ubij, ili жu ja tebe
naиiniti manjim od amebe!»
Misli Marko da nije u redu
topuzinom tuжi glavu sjedu,
al' je grijeh postojao veжi –
djevojkama ruke maиem sjeжi,
pa ostavi on moralisanje,
dovede se u trezveno stanje,
te doиeka Superиukunрeda,
udari ga buzdovanom spreda,
al' buzdovan puиe na dve pole
a starinu to i ne zabole,
no podiže Marka do dva metra,
zavitla ga poput silnog vjetra,
иas na ovu stranu, pa na onu,
video je Marko vasionu,
Kraljeviжa on poиe da bije,
mlatio ga k'o što niko nije,
ali Marko usred jake tuиe
iz potaje guje tad izvuиe,
noževima on na starca krenu,
slomiše se noževi u trenu,
pa zavapi Marko: «Jao, bože,
otkud njemu neprobojne kože!»
Tada maиem proba da udari,
al' i njega prepolovi stari.
«O, tako ti tvoje glave sjede,
imaj milost, Superиukunрede!»
Plaиe Marko i za milost moli,
starac gori, a on kleиi doli,
ali eto s neba gorske vile,
bjele ruke zavežljaj su krile,
progovara stasita i vita:
«Kraljeviжu, evo kriptonita,
kad je veжem takav jad i beda
njime ubij Superиukunрeda.»
Tada Marko zgrabi kriptonita,
kako radi, iz uputstva иita,
ubaci ga pod odjeжu starcu
i pobježe prema svome Šarcu,
a starinu popanuše pjene
od zraиenja kriptonitske stjene,
pao dolje, hvata se za gušu,
sve dok nije ispustio dušu.
«Proж' жe isto i taj tvoj potomak,
иukununuk, sa Kriptona momak.»,
zbori Marko, pogled mu od leda,
ostaviše Superиukunрeda.

 

[Fortune]

Епскиот фолклорен род творештво опфаќа широк круг на разновидни народни умотворби. Жанровски тие се разликуваат меѓу себе во мера што, на прв поглед, повеќе ги дистанцира едни од други, отколку што ги приближува. Раскажувачката форма е заедничка особеност на прозните умотворби: приказните, преданијата и легендите, и кратките жанрови. Формата на епските песни е раскажувачко-музикална.
За народните приказни и за преданијата и легендите се усвоени меѓународни класификации: за приказните – класификацијата на Арне – Томсон, а за преданијата и легендите – системот на Меѓународната комисија за нераскажувачка проза, изработен на нејзиното заседание во Будимпешта (1963 година), што наредната година го прифатил, со незнатни измени, II меѓународен конгрес на антрополозите и етнографите во Москва. Системот преданијата и легендите ги класира во четири оддели: I Етнолошки и есхатолошки, II Историски и културно-историски, III За натприродни суштества и сили – митолошки сказни, IV Легенди – мотиви за богови херои. Првите два оддела се расчленети во повеќе подгрупи.
За кратките жанрови не постојат прифатени меѓународни класификации, дури постојат заложби тие да се исклучат од епскиот род. И за епската поезија не постои во фолклористиката заедничка класификација.
И во македонското народно творештво, во објавените збирки и зборници за епските народни песни постојат различни приоди за нивните терминолошки називи и во класирањето. Инаку, епската народна поезија содржи митолошки, легендарни, јуначки и други сижети, изградени, главно, во епската поетска форма. Во извесна мера, некои песни се изградени и во епско-лирска и лирска форма. Овој факт формално ги дистанцира овие песни едни од други, создава недоумици и неприфатливи разграничувања во нивното класирање на епски песни, балади и лирски песни, затоа што со разграничувањата би ја губеле идејната насока и единството на народните претстави за настаните и личностите опеани во различни сижети во трите поетски форми. Најдобар пример за ова прашање е легендарниот народен јунак Марко Крале. Во мала форма, со балади и лирски песни, тој во одредени епизоди е носител на сфаќања и чувства со кои епскиот лик му се збогатува и го доближува до народот неговиот животен пат. Оттука, замагленава положба со формалните разлики на терминолошкиот состав на епската народна поезија, за условната група т.н. историски епски песни поадекватен е терминот борбени народни песни, што веќе е применет во некои трудови. Митолошките и легендарните песни од т.н. неисториски епски песни не се вклучуваат во овој термин.
Борбените народни песни се групираат во четири циклуси: јуначки песни, ајдутски песни, комитски (револуционерни) песни и песни за Народноослободителната војна. Разликите во формалната структура на овие песни е поизразита во помладите песни по потекло, што е последица на литературното влијание при нивното создавање.

Јуначки народни песни

Во македонската епска народна поезија, на јуначките песни, што се истовремено и најстари борбени песни, по значење и вредност им припаѓа предно место. Тоа што во народот тие се именуваат како “старски”, “трпезарски” или “кралски” песни само ја потврдува нивната старост, иако, на пример, терминот “кралски песни” може да предизвика извесни погрешни заклучоци за нивното потекло и социјалната припадност и кон оние неточни мислења дека јуначката поезија на јужнословенските народи е поезија на некогашната нивна феудална класа, поезија на владеачките кругови, што народот подоцна и за времето на робувањето ја прифатил, развивал и менувал.
Всушност, потеклото на јуначката поезија е невозможно со сигурност и точно да се одреди. За времето на нејзиното никнување и развиток постојат разни мислења во фолклористиката на јужнословенските народи, чии јуначки песни имаат иста или сродна тематика и бројни други заеднички белези. Едни сметаат дека јуначките песни започнале да се создаваат под туѓо, грчко или западно влијание (особено во времето на крстоносните војни), но не порано од XII век; други претпоставуваат дека тие песни се развиле дури по завладувањето на јужнословенските народи од Турците (XIV – XV век). Меѓутоа, зошто да не се прифати мислењето дека и Јужните Словени, како што е тоа случај со многу други европски народи, да имале јуначки песни и порано, пред и во времето на своето доселување на Балканскиот Полуостров? Таа поезија можеби тогаш да била самосо поинаков карактер и подруга содржина: во песните, покрај луѓе, да се јавувале како јунаци и разни митолошки суштества. Ваквите песни, во кои евентуално можело да има и извесна историска основа, со време, меѓутоа, биле заменети со прави јуначки песни во кои одделни јунаци биле централни личности. Тоа што овие јунаци и натаму често контактирале со разни натприродни, митолошки суштества (самовили, ламји и сл.) претставувало веројатен остаток од поранешните песни, што се пееле во народот многу време пред појавата на феудализмот. Поправо, со развитокот на општествените односи и подемот на културата, човекот се повеќе се јавувал како господар над природата, како победник над нејзината стихија и, на таков начин, она што порано се сметало за господаречко – разните митолошки суштества – дошло на второ место, во заднина. Со еден збор, митот постепено се претворил во јуначка поезија, задржувајќи и натаму многу митолошки елементи. Од друга страна, бидејќи во принцип една народна песна за некоја личност или за некој важен историски настан се создава во народот додека сеќавањето за нив е живо и актуелно, сигурно е дека јуначките песни за Марко Крале и за другите јунаци биле створени уште во нивното време, а не стотина години подоцна, кога споменот за нив морал да избледи или сосема исчезне.
Натамошниот развиток на нашата јуначка поезија трпел нови промени. За време на ропството под Турците многу од поранешните црти на првобитната јуначка поезија се изгубиле, бидејќи во неа се повеќе и повеќе како резултат на нивната ропска положба и на политичко-општествените односи во кои тие живееле. Поради оваа причина, на пример, песните за централна фигура во нашата јуначка поезија, како што ќе видиме, се толку многу спротивни: во едни, што се постари, Марко Крале е прикажан како идеален јунак, во други, што се помлади, неговата идеализација веќе се изгубила во прилична мера и често го победуваат други јунаци! Освен тоа, тој постепено добивал црти на обичен човек од средината на народот, со сите оние добродетели и слабости што обичниот човек може да ги има.
Македонската јуначка поезија, по својот карактер и тон и тематски, е превосходно борбена поезија, зашто нејзината идејна подлога најчесто е сврзана со физичката борба на одделни наши јунаци со разни народни непријатели, обично поробувачи и насилници. И онака како што физичката борба меѓу јунаците е типичниот мотив во јуначките песни: во ликовите на јунаците, во сите подвизи и постапки што тие ги вршат во својот живот исполнет со борба.
Самата сижетика на нашите јуначки песни не се разликува многу од сижетиката на јуначките песни воопшто, таа има исти или слични сижети и мотиви, еднакви норми. Нивната основа ја чинат разни значајни настани од народното минато или почесто од животот на одделни историски личности, обично од феудалната епоха, за кои е природно да се претпостави дека во народот можеле да се воспеваат и слават (идеализација, всушност, е целта на епиката) во случаи кога тие со некој свој подвиг или дело го привлекле неговото внимание. Оттука, величењето на подвизите на нашите јунаци на мегданите и борбите со Турците (и Арапите) има централно место во нашата јуначка поезија. Најтипични се оние песни во кои нашите јунаци се прикажуваат како победници над турските јунаци, над Турците воопшто, а со тоа воедно се јавуваат и како заштитници на својот поробен и обесправен народ. Без оглед на шематизмот на ваквите песни, тие се прекрасно сведоштво за стремежите на народните маси, сведоштво за нивната омраза кон поробувачите и насилниците, за нивната жед за одмазда. Од оваа причина, можеби, во нашата епска поезија се пренесени и претставени како наши јунаци и некои прочуени историски личности на српскиот и унгарскиот народ. Овој процес не се сведува, се чини, само на просто позајмување на мотиви и песни сврзани со вакви личности, иако и тоа се случувало, најчесто од српската епика, туку тој пореално може да се објасни со заедничката, општа борба на христијанските народи против Турците по нивното навлегување на Балканскиот Полуостров и по постепеното завладување на самостојните балкански држави, као и со популарноста на одделни српски или унгарски војсководци. Јанкула војвода од нашата (и од бугарската) народна поезија, на пример, е идентичен со Сибињанин Јанко од српската епика, но тој веројатно не е пренесен кај нас од неа, како што тоа сигурно станало со песната за Силакин Тодор. Јанкула војвода – прочуениот унгарски војсководец Јан Хуњади (XV век), кој целиот свој живот и го посветил на борбата со Турците, постигнувајќи победи и трпејќи порази, - се среќава и во нашата народна поезија како популарен јунак (често заедно со Марко Крале, што претставува чист анахронизам: Марко веќе бил загинат кога Јанко уште не бил роден), бидејќи се прочул со своите борби против Турците, што ги водел и на териториите на Македонија и Србија. Кај Србите поразот на Јанко на Косово Поле е фиксиран и во пословица.
Освен ваквите песни, што се најмногубројни и најзначајни и што одиграле најголема можна улога за одржувањето на националната свест на нашиот народ за време на робувањето, постојат јуначки песни со разни други сижети и мотиви, на прво место песни во кои нашите јунаци, за да се потенцира нивната сила и јунаштво и тие уште повеќе да се идеализираат, се доведуваат во најчудни односи со разни натприродни суштества. Најсакани натприродни суштества во нашите јуначки песни се самовилите, можеби затоа што, во согласност со народните верувања, тие се претставени како убави жени, што живееле во густите гори, поркај води и езера, што биле вооружени со лакови и стрели, надарени со разновидни магиски сили и својства и пријателски и непријателски расположени кон јунаците. Марко Крале, на пример, меѓу самовилите имал посестрими, во критични моменти тие му помагале да ги победи своите непријатели, но тој имал и самовили непријателки, што му создавале разни неприлики. Во овој случај, присуството на самовилите во јуначките песни се покажува како идеално средство за хиперболизација на подвизите на познатите јунаци.
Во прилично голем број јуначки песни се пее за семејниот живот на јунаците (раѓање, женидба, делба на имот, смрт и сл.). Во песните некои јунаци се раѓаат под чудни околности, нив им се претскажува дека ќе бидат големи јунаци (Марко Крале и наречниците). Чудните раѓања служат исто така за идеализирање на јунаците, со тоа се докажува нивното “право” да господарат, да бидат непобедливи, итн. Женидбите, пак, обично се одвиваат според утврдена шема. Откако ќе испросел девојка, јунакот ќе можел да ја одведе од нејзиниот дом под одредени услови, што се сведувале на неговото задолжување да изврши неколку јуначки подвизи. Во спротивен случај, тој би ја изгубил својата глава. Се разбира, јунакот (или неговиот заменик) ги исполнувал задачите што пред него ги поставувал таткото на девојката. Постојат и поинакви сижеа за јуначките женидби. Смртта на јунаците не е честа тема во јуначките песни, но како и поразот во борба, таа морала да биде мотивирана, оправдана. Обично јунакот загинувал поради измама или невество. Нашиот Момчил војвода, на пример, загинал затоа што неговата жена го изневерила и предала на крал Волкашин! Ова е историска неточност, но за јуначката поезија не е важна историјата, поважни се сижеата, самите песни со кои се слави една личност или историски настан. Историјата во епските песни најчесто е псевдоисторија.

 

[Fortune]

Сижетиката на нашата јуначка поезија не се исцрпува со посочените главни циклуси на мотиви; таа има и бројни песни со други, интересни мотиви. Сепак, вкупнит број на мотивите не е многу голем. Тоа се должи на типизацијата на сижеата и мотивите, што е една од битните карактеристики на жанрот, и на можноста едно сиже или мотив да може да се поврзе со било која личност. Како што е тоа случај и со епиката на многу други народи, така и во нашите јуначки песни се присутни низа т.н. интернационални мотиви, што можеле да бидат или позајмени или независно создадени на наша почва. На пример, такви се мотивите за губењето на јуначката сила (Марко Крале ја губи силата) и за учеството на јунакот на свадбата на својата жена (Марко Крале и Беле од Костур) и други.
Поетиката на јуначката поезија има свои утврдени, дури законити особености. Нејзините средства, покрај изборот на типичниот мотив, служат за постигање на идеализацијата, за која веќе се спомна дека е основата, целта на секоја јуначка песна. Карактеристичната постојаност на стилските средства што се употребуваат во јуначките песни е нејзина особеност, изразена пред се во употребата на т.н. силни поетски средства (хиперболи, контрасти, споредби). Меѓутоа, една од најважните специфики на овие песни е повторувањето. Всушност, стилот на јуначката песна може да се определи како стил на повторувања и варијации. Се повторуваат во песните цели епизоди, разговорите, описите, компарациите итн. Се разбира, повторувањето го забавува ритамот на песната, па и самото сиже нејзино, и ја создава ретардацијата. Од друга страна, поголемите описи и дијалошките места, помагаат да се засили динамиката на песните.
И композицијата на јуначките песни се гради врз шеми, нивните почетоци и краеви се типизирани, дури стереотипни. Многу песни имаат вовед, често без врска со самото сиже, со кој всушност пеачот им го одвлекувал вниманието на слушателите од реалниот свет. Крајот на песните најчесто завршува со победа на правдата, со победа на јунакот над неговиот непријател и неговото враќање со плен во својот дворец.

* * * * * * * * * * * * *

Во македонската јуначка поезија се среќаваат многу познати историски личности од минатото на нашиот народ и на другите јужнословенски народи. Покрај легендарните народни јунаци Момчил војвода, Болен Дојчин, Марко Крале, во песните се јавуваат и многу српски и унгарски јунаци, како што веќе се истакна. Од унгарските јунаци, освен Јанкула војвода и Секула Детенце, тука се и иињата на Филип Маџарин, Темишвар Ѓуро и др., а од српските јунаци, покрај популарниот крал Волкашин – како татко на Марко Крале – во нашите песни се пее и за Лутица Богдан, девет Бановиќи (Југовиќи), Тодор од Сталиќ и др. Националната припадност на овие јунаци не се истакнува, тие се претставени како наши јунаци. Освен историски личности, во многу песни се пее за непознати феудалци (на пример: Рабдул и Мирче, Митре и Стефан и др.).
Од тој период централна личност и најмаркантна фигура во македонската јуначка поезија е Марко Крале.
Во македонската јуначка народна поезија од предхристијанскиот период има малку песни за познати историски личности и настани. Овој факт се должи на историското минато на Македонија. По поразот на цар Самуил во бојот со Византија на Беласица, одделни нејзини области често ги менувале своите господари (Грци, Срби, Бугари) до завладувањето на Турската империја.
На тој предтурски период како најпопуларен епски лик му припаѓа Болен Дојчин. Неговиот идентитет науката не успеала да го открие. Веројатно е само едно: според записите на некои преданија, тој живеел и бил господар на Солун. Сигурно е дека епскиот мотив за неговата победа над Црната Арапина потекнува од Македонија, без оглед на разноразните научни претпоставки за неговиот можен извор во религиозната христијанска литература и други извори.
Како ретко која народна песна, песната Болен Дојчин се пеела и во наши дни се пее, речиси во сите краишта на Македонија. Нејзините 64 објавени македонски варијанти овозможуваат да се согледаат клучните прашања за појавата, развитокот, трансформациите и современата состојба на овој епски уникален мотив. Бројните бугарски, српски, романски и албански варијанти на оваа песна, се разбира, можат компаративно да послужат за оваа цел.
Накусо, мотивот е построен врз следнава содржина, која што во некои варијанти има разбирливи разлики: Дојчин е јунак кој болен лежи три или девет години, а го негува сестра му. Во некои варијанти е овјаснета причината за неговата болест како последица за сторено нечесно дело на бакнување на три умрени светици кои лежеле во сандаци во една црква, во која Дојчин насилно влегол. Во Солун Арапинот дошол откако разбрал дека Дојчин е болен и на градот му наметнал ужасен терор во давачки за својата исхрана, а секоја ноќ барал и по една мома за обљуба, што утрината ја погубувал. Кога редот дошол на Дојчиновата сестра, а Дојчин од нејзиното плачење разбрал што ја очекува, решил да се подготви за мегдан со Арапинот, имено, коњот да му се поткова, сабјата наостри, а снагата подврзе со платно. Се редат епизодите со нечесните Дојчинови побратими – ковачот и острачот, кои за бараната услуга од неговата сестра и го барале нејзиното “бело лице”. Болен Дојчин со непоткован коњ и неострена сабја го побарал Црниот Арапин.
Во песните Болен Дојчин од варијанта до варијанта ликот на Црниот Арапин народните пејачи настојуваат да го прикажат колку е можно во поцрни бои и пострашен. Тој е груб, немилосрден, насилник, посегнувач врз мирот, слободата и достоинството на народот. И описот на неговиот надворешен изглед влева ужасен страв кај луѓето:

Глава имат колку еден казан,
уши имат колку два таруна,
очи имат колку два шиника...

а во друга песна се кажува дека тој “е многу грд”: “долна уста, вели до пашчина, / горна уста, ајде до челбина!”
Описот на мегданот меѓу Болен Дојчин и Црниот Арапин речиси во поголемиот број варијанти се одвива според утврдениот церемонијал на средновековните витешки турнири. Но сите мегдани Дојчин докажува дека е “јунак над јунака” и го погубува Арапинот:

... Замахова Дојчин јунак,
тешка сабја неточена,
та погуби цар Арапин.
Па се пусна цар Арапин,
пак без глава да го гони.
Поврна се Дојчин јунак,
та го стори на парчета...

Дојчин потоа ги посетува неверните побратими, па и на нив им ги сече главите, се враќа дома, легнува и умира раскостен. Во некои варијанти неговата смрт е избегната.
За немерливата сила на песната Болен Дојчин, како за гатанка се барал прав одговор што зад неа се крие. И во наши дни се искажуваат нови, прекрасни согледби за високата воспитна улога на Болен Дојчин во нашето народно поетско творештво: “Етичката сила на Болен Дојчин е длабока народна и национална, повисока и највисока во свеста, морална и строга, автентична, атхетипска и изворна. Чиста и чесна. Болен Дојчин живее во нашиот народ како наша најстара икона на народното јунаштво”.
Со името на Болен Дојчин во времето на турското робување на македонскиот народ се поврзале и десетина други епски и баладни мотиви: Болен Дојчин, сирак Јанко и крал Марко солунски чувари; Дојчиница погубува триста јаничари и го спасува Дојчина; Дојчин во солунската темница; Дојчинова женидба; Болен Дојчин и сестра му Ангелина; Дојчин ги исповеда своите гревови на мајка си; Дојчин ја погубува својата неверна жена. Од овие наслови јасно произлегува дека се во прашање општопознати мотиви, што во нашата народна поезија се сврзани со разни историски и неисториски личности.
И Момчил војвода – личност од првата половина на XI век, значи од предтурското време, за кого историјата знае релативно малку, затоа што немал крупна државна функција, ниту крупни воени успеси. Во нашите јуначки песни се слави само неговата смрт во еден прекрасен епски сижет.
Момчил војвода на историјата и е познат како феудалец на мала територија во Егејска Македонија со седиште во Ксанти (според грчките историчари Никифор Грегорас и Кантакузен). Тој отпрвин, на млади години, бил водач на голема ајдутска дружина. Овој податок значи дека Момчил војвода може да се смета за родоначелник на ајдутското движење во Македонија. Потоа тој соработувал, па се откажувал и од српскиот цар Душан и од бугарскиот Иван Александар, кога овие ширеле границите на своите држави во Егејска Македонија, кога во Византија се воделе престолни борби. Момчил ги напаѓал Турците кои од море навлегувале во Македонија за пљачка. Но, подоцна, грчкиот император И. Кантакузен се сојузил со Турците и заеднички го нападнале Момчила во неговата тврдина Перитор во близина на Ксанти во 1345 година: во бојот Момчил загинал. Во некои други историски извори неговото загинување е поместено во 1356 година, односно 1369 година.
Момчил војвода во македонската јуначка поезија станал популарен епски лик преку уникалниот сижет за неговото загинување поради предавството на Момчилица, што има повеќе објавени варијанти. Варијанти на оваа песна имаат и Бугарите и Србите, но и тие се движат врз првобитната верзија, за која со голема веројатност може да се претпостави дека била создадена во Македонија, во која Момчил војвода живеел и дејствувал и каде што неготово име било почитувано и славно.
Првиот објавен запис на песната за загинувањето на Момчил војвода поради предавството на неговата жена им припаѓа на Миладиновци: Момчула војвода (п. 105). За разлика од бројните македонски, бугарски и српски варијанти, во кои Момчилица својот маж му го предала на кралот Волкашин, во оваа варијанта тој е заменет со цар Костадин, што претставува анахронизам. Меѓутоа, на тоа време припаѓа пошироката варијанта на слепиот професионален пејач од селото Горно Броди (Серско), што е објавена во новопронајдената архивска збирка на народни песни од Егејска Македонија на Стефан И. Верковиќ.
Варијантата на Јастребов ги содржи клучните епизоди на песната за загинувањето на Момчил војвода. Момчилица со писмо му понудила на кралот Волкашин да му го предаде и кога овој се согласил, таа го наговорила Момчила да појде на лов. Момчил од неа побарал да му го изведе коњот од коњушницата, но таа на крилатиот коњ му ги изгорела крилјата. Во ловот Момчила го пресретнал кралот Волкашин со триилјадна војска. Момчил се обидел да избега, но Момчилица ги затворила портите на градот. Момчил ја замолил сестра си да му ја отвори портата, откако повикот до Момчилица останал безуспешен. Но, Момчилица и сестрата ја врзала со косите за “бели диреци”. На повторната молба на Момчила, таа ги искинала своите коси, па спуштила платно од ѕидините долу, за да се искачи Момчил по него горе. Кога Момчил веќе се доближил до врвот Момчилица го спречила качувањето:

 

[Fortune]

Приде, дојде кучка Момчулица,
го пресече платно небелено,
го отпушчи Момчула војвода,
го отпушчи на смрт го отепа.

Кралот Волкашин тогаш влегол во тврдината на Момчила и останал зачуден од големината на одделните негови предмети (чашата, сабјата, скорните), што посакал да ги види. Тогаш ја проклел и оставил Момчилица, а ја земал сестрата на Момчила. Во варијантата на Молерови (п. 19) Волкашин ги пробал едноподруго предметите од облеката на Момчила, но тие му биле толку големи што тој се налутил, ја извел неверната жена и: “расече е на четири дела”, па и рекол:

- Бог те убил, змијо осојнице,
ти погуби тоа доб`р јунак,
шчо му нијде јунството нема,
та мене ле, мари, ќе пожалиш,
та мене ле не ќе ме погубиш?
Тој си узе Момчилова сестра,
та четири рожби си добили,
четвртата – млади Крали Марко.

Во јуначкаа поезија на јужнословенските народи освен разгледаната песна за загинувањето на Момчил војвода, само во македонската јуначка поезија се објавени уште две други јуначки песни, запишани во селото Горно Броди (Серско) и сочувани во архивата на Стефан И. Верковиќ. Песната Женидбата на Момчил ја запишал Верковиќ од професионалниот слеп пејач Јован Михаилов, а другата песна Свадбата на Момчил јунак е од непознат запишувач со грчка азбука.
Скромната македонска јуначка поезија од предтурското време со своите прекрасни поетски ликови на Болен Дојчин и Момчил војвода била благородна основа врз која јуначката епика продолжила да се развива и збогатува со нови содржини и нови историски личности и настани и по турското поробување на Македонија.
Од тој период Марко Крале е централна и најмаркантна фигура во македонската јуначка поезија, најпопуларен и најсакан народен јунак. По бројност и тематската разновидност јуначките песни за Марко Крале се најзначајни и несомнено најубави. И она што неговиот лик претставува во македонската епика истото тоа значи и за во бугарската епика и епиката на Србите, Хрватите и Црногорците.
Марко Крале е стегната претстава на една стварност, што со децении се изградувала во народната мечта, што се пренесувала и ширела за да достигне постепено гигантски размери, обликувајќи од скоро безначајната историска личност, каков што бил Марко Крале, централна фигура во епиката на Јужните Словени.
Прашањето за причините и големата популарност и слава на Марко Крале во народното творештво на јужнословенските народи е едно од најинтересните прашања на јужнословенската епика, независно од тоа дали таа ќе се посматра и третира како целина или посебно за одделни јужнословенски народи. Ова прашање е загатка што мнозина научници, не само од редовите на јужнословенските народи, туку и од другите словенски, па и западноевропски народи, се обидувале да ја решат со различни хипотези, подобро или полошо аргументирани. Најголемата тешктија да се објасни славата на Марко Крале е во тоа што тој не бил историска личност од големо значење, ниту учесник во некој голем историски настан.
По загинувањето на својот татко Волкашин во бојот со Турците на Марица 1371 година, Марко го наследил својот татко и се прогласил за крал како турски вазал со обврска на султанот да му плаќа голем годишен данок во злато и со одреден број на свои опремени војници да учествува во неговите воени походи. Во редовите на турската војска во бој со христијанската војска на влашкиот војвода Мирче, Марко Крале загинал на Ровине во 1395 година. Како последен владетел на дел од Македонија, границите на Марковата држава биле: Вардар на исток, Шар Планина на север, Охридското Езеро и градот Костур на југозапад, а престолнина Прилеп. Затоа е толку тешко да се оправда неговата популарност и да се објасни зошто толку тој е најсакан и со најголема слава овенчан народен јунак во поезијата на Јужните Словени. И се поставува прашањето дали можеби вековите на робувањето не придонеле за ваквиот развиток? Дали обесправените јужнословенски народи по овој пат, со величењето на една личност, чие име го запаметиле токму затоа што по нејзината смрт дошло ропството, сакале да ги зачуваат сеќавањата за своето минато и својата величина и да се одржат во условите на ропскиот живот? Не е ли, можеби, Марко Крале производ на народната непомирливост со турското ропство, како што мисли Воислав Ѓуриќ?
Идеалниот јунак треба да се разликува од другите јунаци по сите свои особини и постапки, тој треба да ги надвива во се – и во јунаштвото, и во итроста, и во мудроста. Тој треба да биде секогаш, дури и по цената на својот живот, смел заштитник на поробениот народ, на бедните и незаштитените, храбар борец за правда и вера. И, навистина, Марко Крале во нашите јуначки песни ги има сите овие атрибути, тој е претставен како надјунак.
Македонските јуначки песни за Марко Крале можат да се систематизираат во две основни групи:
1. Фантастично-историска група,
2. Јуначко-историска група.
На првата група песни и припаѓаат поетски мотиви за чудесното раѓање на Марко Крале и за неговото добивање на коњ и оружје, што би одговарале на неговата неизмерна физичка сила. На третата вечер по неговото раѓање наречниците нарекле:

... Марко јунак да е,
кога дете оно да порасте,
на татка си коски да му скрши!

Волкашин го слушнал ова наречување и посакал да го избегне, па новороденчето го ставил во една кошница и ја пуштил по Вардар (елемент од библиската легенда за Мојсеј). Наречувањето сепак се исполнило. Во една песна прочуениот мајстор на сабји Ѓуро му исковал на Марка чудесна сабја: “У дл`жина девет педи, / у ширина осум педи, / у тежина триста драма; / па ја тури у пазука”. Тогаш го запрашал Ѓура дали може и поубава сабја да направи. Кога добил потврден одговор, Марко:

извадил е остра сабја,
пресекол му бели раце,
немој друга да направи.

Во една друга песна, за Марко Крале неговата посестрима Ѓурѓа самовила во Стамбол за девет стотини дукати купила сабја остра, “што се диплит дванаесет дипли, / што се носит во бела пазуа, / ѓто ми сечит древје и камења” (Миладиновци, п. 124)
Кон првата група песни за Марко Крале како посебен круг можат да се наведат песните за неговите односи и борби со разни натприродни суштества (самовили, змејови, ламји и сл.) и Арапи. Во песните Марко Крале често доаѓа до судир со самовили што ги узурпирале изворите во горите. Во најстарата објавена македонска песна Краљевиќ Марко и Ѓурѓа самовила, запишана од Стефан И. Верковиќ, овој мотив е широко обработен и Марко со помош на Свети Ѓорѓи успеал да ја погуби Ѓурѓа самовила. Во некои песни, меѓутоа, некои самовили му се посестрими на Марко и му помагаат со совети на неговите мегдани. Таква е, на пример, познатата песна Марко Крале и Муса Кесеџија, што има бројни варијанти. Марко го победил, Муса во критичниот момент на нивниот мегдан, кога неговата посестрима го посоветувала како да постапи со тајното ноже. Кога Марко го распорил Муса утврдил дека тој имал три срца, односно седум лути змии. Во други варијанти, во кои султанот ангажирал Црн Арапин за голема награда да го фати жив Марко и да му го донесе во Стамбол, Црниот Арапин асоцира на чудовишниот лик на Црниот Арапин од песната Болен Дојчин. Марко Крале со помош на самовилата посестрима го отепува Арапинот и неговата глава му ја носи на султанот. Во песната Марко и Мурат бег, тогаш тој го прашал:

- А егиди, цара Мурат-бега!
Чија глава ти ми ја бараше,
аљ Маркоа, аљ од Арапина?
Тога рече цара Мурат-бега:
- Ај ти тебе, Марко Кралевиќе!
Как си чинил, Марко, пак да чиниш,
никој тебе да те не запират!
И му даде голема пештежа:
Скопје града покрај тиок Вардар,
и Едрене широки сокаци.

Царот Мурат-бег сакал да го накаже Марко дека тој не ја почитувал неговата наредба: “кој је Турчин вино да не пијет, / и каурин зелено да не носит”.
Јуначко-историската група песни за Марко Крале во основа е изградена врз пореална основа, ако така може да се каже, но сепак неговите јунаштва се величат до највисока епска идеализација.
Во групава доминираат песни со т.н. сватовска сижетика (женидби, грабежи на моми и жени, накажувања на неверните жени, кумства и сл.) со карактер што потекнува од патријархално-родовото општество, кога женидбите се вршеле со грабежи на моми од некој друг род. Такви се песните за женидбите на Марко Крале: Марко грабит Ангелина (Цепенков, I, 14); Марко си граби невеста (Миладиновци, 147), Женидбата на Крали Марко (Цепенков, СбНУ, II, 116). Поинтересни се песните за женидбите на блиските роднини на Марко: Марко, Секула и крал Латинина (Миладиновци, 135) или Марко, Огнен дете и Мара (Михајлов, 356), што се одликуваат со условност: барање зетот да изврши тешки задачи – општоприфатен елемент во јуначкото сватовство. Во групава припаѓаат и песни за нереализирани женидби на Марко Крале: Марко Крале, Детелин војвода, Иво и хубава Грозданка (Миладиновци, 144). Песната Марко кум (Миладиновци, 127) претставува величење на умноста на една сиромашна жена која своето дете му го наметнала на Марко за кумство и добила за детето крупни парични подароци од Марко и присутните големци во нејзината куќа.
Во овој круг песни Марковица има двојна улога, таа во некои песни е верба жена и со ум и јунаштво успева да го ослободи затворениот Марко од темница или од бесење: Марковица го ослободува Крали Марко (Цепенков, I, 16). Но, неверствата на Марковица во песните се разработени со повеќе мотиви. Може да се претпостави дека пошироката експлоатација на овој мотив има основа во народната традиција и податокот на Иречек дека Марко Крале не живеел во добри односи со својата жена Елена, ќерката на Радослав Хлапен, кој бил управник на Воден и Верија, а таа подоцна пребегнала кај војводата Балша, господарот на Зета и Скадар. Како пример може да се наведе песната Марко и Беле Костурчето (Цепенков, I, 17), што има бројни варијанти во јужнословенската епика. Марковица го изневерила Марко Крале со Беле Костурчето. Преоблечен во калуѓерско руво, по совет на мајка си, Марко дошол во дворецот на Беле во Костур токму на денот кога тој ја организирал свадбата со Марковица. Во прашање е интернационалниот мотив маж на свадбата на својата жена, познат уште од Хомера со Одисеја и Пенелопа. На гозбата никој не успеал да ја извлече од ножницата сабјата на калуѓерот, па таа дошла повторно во неговите раце. Тогаш преоблечениот Марко: “тргна сабја и на нога скочи / дур да трепнит, посекол Белета, / го пресекол на две половини”. Својата неверна жена Марко ја спалил и се вратил дома.

 

[Fortune]

Во македонската епика Марко Крале е надјунак, јунак над јунаци. Во најубавиот приказ на неговата јуначка сила и како тој ја изгубил во песната Крале Марко ја губи силата ликот му е величествен и единствен, без соодветна варијанта во епската поезија на јужнословенските народи. Описот на марковата сила завршува со следниве стихови:

... От што ми е сила у јунака,
је притежа мајке црна земја,
от тежина грда носеештем,
та ми ј`чит кутра црна земја,
ем ми ј`чит ко ли`от се тресит.

Горд на својата неизмерна сила, при шедбата Марко ја видел на небеси ѕвездата Вечерница и ја прашал дали некаде видела да има “јунак спроти него”. Таа му одговорила: “Како тебе јунак не видох. / Ни е било, нит пак ќе бидит”. Тогаш Марко и се пофалил на ѕвездата Вечерница и рекол “дума неразумна”:

- Слушај мене ѕвездо Вечернице!
Да ми слезит Господ од небеси,
и со него на мегдан излегвам.
Крај да имат мајка црна земја,
с една р`ка неја ке поткренам.

Преоблечен во старец, Господ на Марко му ја подметнал сета земја во една торба и го замолил да му ја подигне. При дигањето на торбата Марко ја изгубил својата прежна сила, а Господ тогаш му рекол, откако му објаснил зошто тоа се случило:

И од сега благослов ти давам,
пак да бидиш јунак над јунаци,
ама к`имат појунак од тебе,
не ќе можеш само со јунаштво,
да надбиваш незнајни делии,
а повеќе ними ќе надбиваш
со итрини и со измамвање!...

Сижетиката на песните за децата-јунаци поврзани со Марко Крале е ограничена. По правило, децата-јунаци, дури и новороденчиња, се посилни јунаци од Марко. Така, во некои песни децата веднаш по раѓањето прозборуваат и ги вршат своите први јуначки подвизи. Во песната Дете Малианче, кога тоа се родило: “по вечера дете чудновато”, ја запрашало мајка си кој ќе го крсти. Таа го упатила кај вујко му Марко Крале. По пат тие се сретнале. Во меѓусебниот мегдан Дете Малианче успеало да го врзе Марко, да го одведе во Прилеп, каде двајцата утврдиле дека се роднини. Во прашање е раширениот епски мотив “борба меѓу блиски роднини”. Слично се обработени и мегданите на Марко Крале со Дете Дукадинче и со Дете Татомирче.
Меѓу децата-јунаци најпопуларно е Дете Дукадинче. Во најраширената песна за него Марко и Дете Дукадинче, Крале Марко во клишираниот нејзин почеток ја прашал ѕвездата Вечерница: “али негде имаш догледано / да се најдит појунак од мене?” Ѕвездата му рекла дека во “земја Дукадинска”:

- Таму имат Дете Дукадинче,
дете имат до седум години,
седум п`ти појунак од тебе!

Не можејќи да допушти некој да биде појунак од него, Марко Крале го побарал Дете Дукадинче и во натпреварот во фрлање камен бил натфрлен. Марко се разлутил и со измама го отепал противникот. И кога потоа им се пофалил на седумте кралеви за својот “подвиг”, тие го проколнале:

- Бог те убил Марко Кралевиќе!
Што кајдиса н`ова лудо дете,
ни гробнина да ти се не знаит.

Во песната Темишвар Ѓуро, Марко Кралевиќе, Јанкула и Дете Голомеше, Голомеше вака е опишано:

Отсреќа му дете голо, босо,
гологлаво, дете голомеше,
до мишките песок запретано,
дек се игра со дробни камчиња.

Големата популарност на Марко Крале не се дожи толку многу на песните од кругот на јуначкто сватовство, кои имаат личен или семеен карактер, колку што тоа е случај со неговата улога на заштитник на обесправениот поробен народ од Турците (Арапите) и бранител на неговата вера. Накусо, во прекрасната песна Марко Крале и три синџири робје, што има бројни варијанти во јужнословенската епика, тој тргнал в црква на причесна, но без оружје, по совет на мајка си, а Марковица на коњот му ја доверила Марковата сабја. На патот кон црквата Марко Крале сретнал Црн Арапин кој водел три синџири робје:

Прво робје се млади момчиња,
второ робје се млади невести,
трето робје се лепи девојки...

Марко Крале го отепал Арапинот и робјето го ослободил. Слична ориентација има и песната Марко Крале ја укинува свадбарината. На Косово Поле Марко Крале сретнал Косовска девојка со побелени коси и расипано лико; таа му објаснила дека не се омажила бидејќи нејзините браќа немале доволно пари да му ја платат свадбарината на Црниот Арапин. Марко Крале на девојката и дал триесет минцови да се омажи, па отишол кај Арапинот, го отепал, а од неговите стражари оставил живи само тројца: “да ми личат низ рамно Косово”:

- Коде имат јунак за женење,
да си сакат мома спроти него,
да си сакат, да си се оженат!
Коде имат мома за мажење,
да си сакат момче спроти неа,
да си сакат, да си се оможит!
Заплатила Маркова десница,
заплатила сета свадбарина!

Како бранител на верата, освен што во многу песни без дозвола на султанот гради цркви, Марко Крале во една песна дури султанот го накажал со крајна суровост затоа што тој сакал да потурчи триста девојки:

Живо фати цара од Стамбола,
му пресече нозе до колена,
бели раде дури до рамена,
му изврте очи од главата
и го кладе до бели друмови...

Децата-јунаци во македонското епско творештво претставуваат посебен круг песни што се поврзани речиси исклучиво со Марко Крале. Во песните тие се или деца што сеуште се токму тоа (новороденчиња или детенца), за што зборуваат и нивните деминутивни имиња (Голомеше, Дукадинче, Малианче, Оливерче и др.) или се веќе момчиња во вистинска смисла на зборот (Секула, Дете Србјанче и др.). Постои можност децата-јунаци од првата група да немаат никаква врска со децата-јунаци од втората група (адолесценти). Нивното присуство во народните песни можеби е поврзано со иницијацијата, како народен обичај за стапувањето на момчињата во машка зрелост, со определени обичаи, како што тоа се практикува, на пример, во свадбените обичаи. Исто така, момчињата можеле да навлезат во епиката преку оној витешки церемонијал за прогласувањето на момчињата од феудалната класа во витези, при што од нив се барало да докажат дека се достојни за ова.
Проблемот на децата-јунаци во фолклористиката се решавал често од спротивни позиции, па затоа постојат различни објаснувања за нивното потекло. Прифатлива е тезата дека децата-јунаци се далечен непосреден производ на чудесното зачнување и раѓање на децата, што се провлекувало како верување од најтемните времиња. Во фолклорното творештво – јунаците својата сила ја добиваат со раѓањето или веднаш потоа и своите први јунаштва ги извршуваат уште како сосема мали деца. Ваквите примери нуди, покрај другите, и грчката митологија (Херкул, Аполон и др). Според тоа, овие верувања лесно можеле да преминат во епиката.
Како случајно избран девер на Темишвар Ѓуро, Дете Голомеше излегло појунак од тројцата јунаци, кои се исплашиле од Црниот Арапин, кога овој им се испречил пред сватовите, па избегале, оставајќи ја невестата со даровите. Дете Голомеше не се исплашило, го повикало Арапинот на мегдан и му ја отсекол главата, потоа сватовите ги редел со боздоганот: на Марко му удрило петнаесет боздогана, на Јанкула војвода шеснаесет, а на Темишвар Ѓуро дваесет.
Секула Детенце (почесто само Секула, ретко Секуленце) е типичен пример за дете-јунак, што е веќе момче (адолесцент). Тешко е да се изнајде некаква потесна, подлабока генетска врска меѓу децата-јунаци од двете групи. Основната разлика меѓу нив не е само во нивните години, туку и во фактот што децата јунаци од првата група се речиси определени да загинат деца од нивната лесноверност, иако се физички посилни од своите убијци, кои имаат големо животно искуство и применуваат и невитешки средства (измама, лажно побратимство и сл.) за да ги убијат децата-јунаци.
Во македонскиот епос на Марко Крале Секула е негов чест придружник, признат јунак меѓу другите јунаци. Тој во многу подвизи дејствува со нив рамноправно, иако е најмлад. Како и децата-јунаци од првата група, така и Секула во некои песни е појунак од Марко Крале, Јанкула војвода и други јунаци.Сижетиката на песните за Секула Детенце се одликува со бројни сижеа од различен карактер. Заедничкото им е тоа што Секула е внук или син на Марко Крале и што секогаш настапуваат заедно во женидбите, во борбите со чудовишта, во јуначките подвизи во кои Секула дејствува преоблечен како девојка, или во борбите за зачувување на мирот.
За женидбите на Секула типична е песната Марко, Секула и крал Латинина (Миладиновци, 201), во која тој му е син на Марко. Кога двајцата отишле по невестата – ќерката на кралот, тој побарал Секула да изврши три тешки задачи, па дури тогаш ќе му ја дал ќерката. Со помош на својот чудесен коњ, Секула ги исполнил сите три задачи (отепал страшен Арапин; влегол во запалена фурна и излегол од неа; донел златно јаболко од Црно Море, што било чувано од ламја).
Во борбите со чудовиштата (ламја и змија) Секула обично доаѓал во смртна опасност, па Марко Крале му доаѓал на помош.
Секула во песните е прикажан и како заштитник на христијанството. Во песната Секула Детенце и цар Сулиман (Стоилов, II, 18) царот му предложил на Секула да му ја даде својата ќерка за жена ако се потурчи. Секула обратно му предложил на царот тој да појде в црква, а Секула ќе му ја дадел сестра си за жена. Царот сакал да го погуби Секула, но кога разбрал дека со него бил и Марко Крале се исплашил и се премислил, па ги дарувал двајцата јунаци со “девет товари азно”, само да му се мавнат од пред очите.
Инаку, во науката постојат претпоставки дека Секула е, всушност, унгарскиот феудалец од XV век Јан Секели, кој често водел борби со Турците, обично заедно со прочуениот Јанкула Војвода од нашите песни, кој е идентифициран како Јан Хуњади (Симињанин Јанко во српската народна епика). Инаку, чист анахронизам е што овие двајца Унгарци во песните дејствуваат заедно со Марко Крале, кој загинал 1395 година. Ваквите поврзувања во народната епика се, меѓутоа, речиси нормални, бидејќи народот не водел сметка за историската хронологија.
Името на Марко Крале се среќава во бројни наши балади и преданија, та дури и во лирската поезија. Општиот портрет на Марко Крале во нив е посестрано прикажан.

 

[Filip99]

Еве една од мене за Крале Марко:

Едно утро Марко ми подрани,
из Прилепа,Марко из Вароша,
да прошета Косовска наија...
Ништо Марко среќа не го срети,
само срети Косовска девојка.
Марко нејзе лепо продговори:
-Добро утро,Косовска вдовице!
А таа нему му одговори:
-Јас не сум си Косовска вдовица,
туку сум Косовска девојка.
Тогај рече Марко Кралевиќе:
-Ај ти тебе Косовска девојко,
ќе те прашам,право да ми кажеш
што ти тебе коси побелиле,
бело лико ти се расипало?...
Тогај рече Косовска девојка:
-Еве има триесет години
што ми дошло Црна Арапина,
од цара ми свадбина прекупил:
кој ќе јунак млади се ожени,
нему сака триесет и три минца,
а девојка која ќе се мажи,нејзе сака триесет минцови.
Мои браќа сиромаси,
ми немаат азно да му дадат.
Затоа ми коси побелеле,
бело лико ми се расипало!
Тогај бара Марко во пазува,
ми извади триесет минцови, ...


​

 

[Hannibal Ante Portas]

за потеклото на епиката

Постои една теорија која е доста раширена денес за потеклото на епската песна. Доста е веројатна и логична според мене.

Секоја цивилизација својот развој го доживува циклично и низ неколку фази. Прва е фазата на племе, кога цвилизацијата се сведува на релативно мала популација и на маргините на некоја голема цивилизација. Од таа фаза цивилизацијата почнува да се шири и да достигнува се’ поголеми дострели (античката македонска држава засенета од грчките градови, римската империја зачната од едно село, англиската империја во 19в., американската велесила формирана од мали колонии, итн итн.). Потоа доаѓа таканаречениот златен век. Тогаш се раѓаат најголемите херои, се прават најголемите достигнуваат и трајно се зацврстуваат цивилизациските вредности (англискиот златен век е времето на Елизабета Прва, римскиот во времето на Октавијан Август...). После тоа, цивилизацијата доживува страшен пад во секој поглед (395г., 11 септември, смртта на Александар, пуританизмот во Англија, итн.) На крајот доаѓа и темниот век, кога всушност и се создава ЕПСКАТА ПОЕЗИЈА во народот. Тогаш народот има потреба да се потсети на славните времиња и тоа да го изрази на креативен начин, со песна.
Најинтересен пример кога оваа теорија се применува е кај Хомер. Ако земеме за точно дека настаните од Тројанските војни што Хомер ги опишува се случиле навистина околу 500 години пред него, тогаш еве како гласи теоријата. После тие војни (независно од причината за нив) настапува темен век, време на уништување, на глад, немири, немаштија, итн. Па според тоа, народот почнал да прави еден вид епски песни и така да ги помни настаните што довеле до тоа дереѓе. На крајот, по некои 500 години, Хомер веќе имал на располагање еден импресивен епски материјал за да ги напише Илијада и Одисеја. Само што тоа тој го направил преку прилагодување на веќе постоечките епски песни и преку изнаоѓање на свој оригинален стих.
Засега толку.